Змест

Уводзіны…..………………………………………………………………….............3

1 Феномен беларускай жаночай прозы………………...…..……………………...5

2 Адметнасць прозы Раісы Баравіковай…………………………………………9

2.1 Жанрава-тэматычная разнастайнасць прозы Р. Баравіковай……………..13

2.2 Іншаземныя цывылізацыі ў творах Раісы Баравіковай...………….............18

Заключэнне……………. …………………………………………………………...21

Спіс выкарыстаных крыніц………………………………………………………..22

Уводзіны

Мастацтва ў гісторыі чалавецтва з’явілася шмат тысячагоддзяў таму і

было створана найперш з эстэтычнай мэтай – прыносіць асалоду, прымусіць

свайго “спажыўца” хвалявацца, перажываць. Вядома: сапраўднае мастацтва

трывожыць… Крытэрыяў вызначэння мастацкасці літаратурнага твора нямала,

але мабыць галоўным з’яўляецца магчымасць самога пісьменніка ў чытача ці

слухача выклікаць эмоцыі, прымусіць задумацца над з’явамі навакольнага

свету, лёсамі людзей і ўласным жыццём [1].

Канец ХХ – пачатак ХХI стагоддзя характарызуецца незвычайнай творчай

актыўнасцю аўтараў-жанчын. На чытача абрынулася лавіна твораў самых

розных напрамкаў і рознага мастацкага ўзроўню: ад фэнтэзі, дэтэктываў і

жаночых раманаў да твораў, якія ўспрымаюцца сур'ёзна і з'яўляюцца прадметам

навуковага даследавання. У іх творах назіраецца найшырэйшая разнастайнасць

напрамкаў, светапоглядных пазіцый і мастацкіх канцэпцый. Супаставіць гэтыя

тэксты дазваляе перш за ўсё тое, што іх аўтары адданыя даследаванню

найскладанейшых працэсаў у жыцці жанчыны, фарміравання яе светапогляду,

станаўлення яе як раўнапраўнай і паўнавартаснай асобы. Гэтую з'яву можна

збольшага растлумачыць тым, што ў сучасным грамадстве жанчына стала больш

свабоднай, атрымала магчымасць быць не толькі маўклівай захавальніцай

хатняга агменю, але і адбыцца прафесійна ў тых галінах, якія раней з'яўляліся

прэрагатывай мужчын, паколькі, паводле Р. Баравіковай, творчасць неадрыўна

ад свабоды [2].

Яркай асобай у айчыннай літаратуры з’яўляецца пісьменніца Раіса

Баравікова. Беларускі чытач яе ведае найперш як паэтку. Аднак у больш позняй

творчасці Р. Баравікова праявілася і як празаік/

Беларускі літаратуразнавец Гетман-Крывецкая Н. В. даследвала праблемы

мастацкай свядомасці на прыкладзе аналізу паэтычных твораў Р. Баравіковай [3].

Па словах Г. Кісліцынай, “самай сонечнай паэткай Беларусі была і

застаецца дагэтуль Раіса Баравікова, імя якой абяцае рай і нагадвае аб

старажытнаегіпецкім богу сонца Ра” [4, с. 58]. Такая яна і ў сваёй творчасці –

пачынаючы ад першых лірычных вопытаў і заканчваючы нястрыманым

палётам думкі-мроі ў фантастычна-казачных гісторыях для дзяцей і падлеткаў.

Мэта курсавой работы – даследваць адметнасць мастацкай прозы

беларускай пісьменніцы Раісы Баравіковай.

Задачы работы:

1) раскрыць асаблівасці жаночай прозы беларускай літаратуры;

2) пазнаёміцца з празаічным жанрам беларускай пісьменніцы Раісы

баравіковай, яго самабытнасцю;

3) выявіць напрамкі мастацкай прозы Р. Баравіковай.

Практычная значнасць атрыманых вынікаў: вынікі курсавога

даследавання могуць быць выкарыстаны пры падрыхтоўцы да практычных

заняткаў, а таксама пры напісанні новых курсавых, дыпломных работ і

рэфератаў па творчасці Р. Баравіковай.

1 Феномен беларускай жаночай прозы

У канцы ХХ – пачатку ХХI стагоддзя часцей за ўсё жанчыны-празаікі

звяртаюцца да “малых формаў”, знаходзячы ў іх зручнае поле для творчага

эксперыменту. Пад уплывам парадыгмы постмадэрнісцкага дыскурсу з яго

“радыкальным плюралізмам”, “шматзначнасцю” ў мастацкай свядомасці

лейтматывам іх творчасці становіцца працэс самасвядомасці, самавызначэння

асобы. Як нам уяўляецца, жаночая проза не проста паказвае жыццё жанчын у

пэўную эпоху, яна дае ўяўленне аб тым, як складаецца думка, як мацнее

імкненне знайсці сваё месца ў грамадстве, адчуць сваю значнасць.

Ірына Саўкіна ў артыкуле да зборніка “Жонка, якая ўмела лётаць” пісала:

“Самае цікавае ў жаночай літаратуры – тое, што ёсць толькі ў ёй і нідзе больш:

вобраз жанчыны, жаночага пачатку, убачаны, асэнсаваны і адноўлены самой

жанчынай” [5 , с. 393].

У сілу спецыфікі развіцця фемінісцкі кірунак у беларускай жаночай

літаратуры не стаў прыкметнай з'явай у адрозненне ад еўрапейскай і

амерыканскай жаночай творчасці, якая зведала моцны ўплыў Вірджыніі Вульф,

Робін Лакоф, Люсі Ірыгерэй і іншых.

Беларускія пісьменніцы імкнуцца маляваць гераінь моцных, часта

самадастатковых, але, тым не менш, якія шукаюць свайго героя, на якога ім бы

хацелася глядзець знізу ўверх, як на чалавека, крыху вышэй, разумней, мацней за

сябе. У гэтым беларуская жаночая проза адрозніваецца ад расійскай – аўтары не

імкнуцца да радыкалізму ў паказе адносін палоў, яны больш схільныя лічыць

мужчын такімі ж ахвярамі абставінаў і пануючай сістэмы. Напрыклад, у раманах

Н. Батраковай [6, с. 218] вызначаецца той “постфемінісцкі” падыход, якога

вельмі часта пазбаўлены творы расійскай жаночай прозы – гэта прызнанне

адначасова і роўнасці і адрозненняў палоў. Расійскія ж пісьменніцы (Л.

Петрушаўская, Р. Палішчук, Т. Талстая і інш.) у сваіх творах імкнуцца

развянчаць міфы аб мужнасці мужчын і слабасці жанчын, часта даходзячы да

крайняй ступені разбурэння традыцыйных мадэляў паводзін. Паказальны ў гэтых

адносінах зборнік апавяданняў Т. Талстой “Рака Окервіль”, дзе практычна ўсе

мужчынскія выявы нясуць на сабе друк псіхічнай або фізічнай недасканаласці [7,

с. 31].

Многія гераіні Р. Баравіковай, дасягнуўшы пэўных поспехаў у працы,

пісьменніцкай кар'еры адчуваюць толькі некаторы дыскамфорт, калі ім

даводзіцца кідаць усё і выконваць капрызы мужа. Па-за сям'ёй, без мужа, няхай і

нялюбага, яны адчуваюць сваю непаўнавартаснасць, самадастатковасць ім не

ўласцівая [8, с. 159]. Гераіня апавядання “Раман не раман, а прыемна”

ўсведамляе сацыяльную несправядлівасць, але прымае яе як непазбежнасць і не

спрабуе нешта распачаць: “…большасць жанчын жыве аднолькава, як з гэтага

выбавiцца” [8, с. 118]. Р. Баравікова канстатуе факты, але яе персанажы ў

большасці выпадкаў не бачаць іншага шляху і ўвесь іх пратэст супраць нягод

жыцця зводзіцца да пустых летуценняў.

Самаадданасць, гэта значыць самаадданасць, забыццё сябе як асобы тут

выступае як залог кахання, шчасця ў сямейным жыцці, жаночай заможнасці.

Тым самым не толькі сфера жыццёвых памкненняў і самарэалізацыя жанчын

рэзка абмяжоўваецца, але само гэтае абмежаванне калі не ўзнімаецца, то і не

асуджаецца, што павінна зрабіць яго прывабным і, такім чынам, жаданым.

Аповяд “Вячэра манекенаў”, які даў назву ўсяму зборніку Раісы

Баравіковай некалькі асабны ў гэтым плане і ўяўляе значную цікавасць як у

арганізацыі сюжэту, так і ў несумнеўнай арыентацыі аўтара на міф у розных яго

праявах пры паказе пакутлівых пошукаў гераіняў свайго месца ў жыцці.

Адмысловае значэнне для разумення гэтай выявы мае міфалагема мяжы, мяжы.

Мяжа гэтая існуе і ў рэальнасці – трыццацікіламетровая зона адчужэння пасля

Чарнобыльскай аварыі, дзе забаронена пражыванне і ўсе жыхары выселены.

Мяжа існуе і ў свядомасці гераіні, бо толькі тут, у гэтым забароненым месцы, у

роднай хаце яна можа бачыць сваімі вачыма сваю памерлую маці, быць сведкам

тых даўніх падзей. Выбрацца за межы гэтай сучаснасці, напалову прывіднай

хаты, для гераіні каштуе немалых намаганняў: гэтаму перашкаджае і неадольнае

жаданне застацца з маці, неўсвядомленае пачуццё сваёй (хай і мімаволі) віны.

Што ж тычыцца часу, то ён відавочна міфалагізаваны: гераіня трапляе ў мінулае,

прычым становіцца сведкам таго, што адбывалася ў яе адсутнасць. У дадзеным

творы аўтар адкрыта кідае выклік часу – плоскасці дзвюх эпох перасякаюцца ў

адной кропцы. Злашчасны вечар, які рэзка змяніў лёс галоўнай гераіні, усё

паўтараецца і паўтараецца, узмацняючы адчуванне безвыходнасці і нуды.

Зразумеўшы першапрычыны здарэння і адначасова ўсвядоміўшы немагчымасць

штосьці змяніць у мінулым, гераіня мяняецца, нібы знаходзячы самое сябе пад

уздзеяннем магічнай сілы.

“Наталля Батракова ўпэўнена заняла сваё месца ў сучаснай беларускай

жаночай прозе. Яна належыць да пакалення, якое стала пераглядаць свае

жыццёвыя пазіцыі і ўсведамляць свае творчыя памкненні ў 90-я гады 20-га

стагоддзя, перыяд распаду Савецкага Саюза, яго сістэмы нівеліравання і

падаўлення індывідуальнасці. Літаратура, як і ўся культура ў цэлым,

садзейнічала сацыяльнай пасіўнасці жанчыны, культывуючы кансерватыўнае

мысленне і ілжывыя каштоўнасныя ўстаноўкі. Затым карціна стала хутка

мяняцца. Спачатку ў Расіі, а затым і ў Беларусі пачалі з'яўляцца знакавыя творы,

аўтары якіх не толькі гучна заявілі аб сабе, але і паставілі пытанне аб месцы

жанчыны ў сучасным грамадстве, яе праве на самаідэнтыфікацыю і рэалізацыю

як асобы, на арыгінальную літаратурную творчасць” [9, с. 138].

Вельмі цікава злучэнне сур'ёзнай праблематыкі і лёгкай формы, уласцівае

раманам Н. Батраковай: аўтар не прэтэндуе на пастаноўку значных сацыяльных,

палітычных ці філасофскіх праблем, свядома канцэнтруючы ўвагу чытача на

працэсе развіцця асобы сваіх гераінь. І пры гэтым дае рэалістычную карціну

сучаснага грамадства, на фоне якой праходзіць станаўленне гераінь, іх

усведамленне сваёй тоеснасці, сваёй непаўторнасці, свайго “Я”. Шматслойнасць

і супярэчлівасць нашай эпохі, бурныя змены ў грамадскай і эканамічнай сферах

выклікалі да жыцця ў раманах пісьменніцы новы тып гераінь, які да гэтага часу

адсутнічаў у беларускай жаночай прозе, – дзелавую жанчыну, жанчыну-

прадпрымальніка, якая стварае саму сябе і свой лёс, якая пераадольвае

кансерватызм патрыярхальных. традыцый. Не эскапізм, не сыход у ірэальнасць,

сны і мары, а рэальны выклік, супрацьборства прыводзіць да здабыцця сваёй

тоеснасці.

Гераіні Н. Батраковай першапачаткова моцныя і выдатныя; прырода

заклала ў іх невынішчальную прагу жыцця, прагу пазнання і дасягненні мэты.

Гэтая іх сіла прыцягвае навакольных, адных робіць сябрамі, іншых – ворагамі на

ўсё жыццё, але нікога не пакідае абыякавым [7, с. 54]. М. Батракова паказвае

сваіх гераінь у развіцці, у пастаянным руху. “Унутранае вызваленне” адбываецца

паступова, у працэсе балючага пераадолення комплексаў віны і

непаўнавартаснасці. Унутраная эвалюцыя гераінь раманаў паказана аўтарам з

псіхалагічнай дакладнасцю і дакладнасцю, якія робяць гэтыя выявы незвычайна

выпуклымі і якія адчуваюцца.

Хоць аўтар спрабуе выйсці за рамкі традыцыйнай для жаночай літаратуры

тэмы – любоўных адносін, прыўзнята-эмацыйнае ўспрыманне рэчаіснасці

праймае ўсе старонкі рамана, прысвечаныя гэтаму пытанню. Здаецца, што

ўласныя думкі і перажыванні пісьменніцы перацякаюць у думкі і перажыванні яе

герояў, аб'ядноўваюць іх.

Цікавым уяўляецца і паказ адносін маці-дачка ў рамане “Плошча Згоды”,

дзе маці Тамары Крапівінай клапоціць у першую чаргу “выкананне

прыстойнасцяў”, а не пачуцці дачкі. Сама яна выйшла замуж таму, што “так

належыць”, што прыстойнай жанчыне трэба мець сям'ю. Паводле традыцыйнай

парадыгмы (relational paradigm) дачкі павінны быць такімі ж, як і іх маці, цалкам

сябе з імі атаясамліваць. Але Тамара знаходзіць у сабе сілы перапыніць гэтае

заганнае кола, самой вызначыць свой лёс.

Жанчына-аўтар танчэй разумее заахвочвальныя матывы ўчынкаў сваіх

гераінь, і (атаесамленне з сабой) хутчэй можа данесці іх да чытача. Гэтым можна

растлумачыць вялікую папулярнасць раманаў Н.Батраковай у чытачак, асабліва

маладога пакалення.

Творы дадзеных пісьменніц падаюцца аўтабіяграфічнымі, але за гэтым

хаваецца не прамы пераказ жыццёвых калізій аўтара, а глыбокае веданне

прадмета, пранікненне ў сутнасць з'яў, псіхалагічна дакладныя ўчынкі герояў.

Мы можам казаць толькі пра некаторую аўтарскую “самарэпрэзентацыю” ў

асобных паваротах сюжэтных ліній, учынках галоўных гераінь, у іх

псіхалагічных партрэтах, але ніякім чынам не павінны атаясамліваць мастацкія

персанажы з іх стваральнікамі.

Такім чынам, не варта перабольшваць значэнне твораў Р.Баравіковай, хаця

іх уклад у развіццё сучаснай беларускай жаночай прозы несумненны: гэта і

новыя вобразы, якія дагэтуль адсутнічалі ў беларускай літаратуры, і імкненне

выйсці за межы традыцый жанру, і нечаканыя павароты. сюжэтных ліній, якія

так прыцягваюць увагу чытачоў.

2 Адметнасці прозы Раісы Баравіковай

З iмeм Раісы Баравіковай, з яe нязмeннa пpыгoжым пpaз мнoгiя гaды

знeшнiм вoблiкaм i гoлacaм, звязaнa ўpaжaннe пpacвeтлeнacцi, пяшчoты,

paмaнтычнa-ўзнёcлыx aднociн дa жыцця, эмaцыянaльнacцi i выcoкaй

ycxвaлявaнacцi, якaя нe мoжa cтpымлiвaццa нiякiмi пoбытaвымi мeжaмi. Taкaя

янa i ў cвaёй твopчacцi, дa якoй мoжнa бeз зaлiшняй aглядкi нa ўмoўнacць

тэpмiнy пpымянiць эпiтэт жaнoчaя проза. Гэтае адзнaчэннe ў дaдзeным выпaдкy

мae выcoкae aцэнaчнae знaчэннe, бo твopчacць P. Бapaвiкoвaй вызнaчaeццa

выpaзным гyмaнicтычным пaфacaм, выcaкapoднacцю i мyдpacцю, эcтэтычнaй

змяcтoўнacцю i paзнacтaйнacцю. Пpaцyючы ў мeжax тpaдыцыйнaй бeлapycкaй

прозы, якaя гpyнтyeццa нa фaльклopнaй acнoвe, Paica Бapaвiкoвa здoлeлa

cтвapыць aдмeтны празаічны xapaктap, pacкpыць глыбiнi чaлaвeчaй дyшы ў яe

paзнacтaйныx пpaявax.

Прыгодніцкія творы Р. Баравіковай даўно палюбіліся маленькім чытачам.

Прыгадаем зборнік казак і апавяданняў “Галенчыны “Я”, альбо “Планета

Цікаўных хлопчыкаў”, кнігі фантастычных твораў “Дзве аповесці пра

Міжпланетнага пажарніка”, “Казачныя аповесці пра Міжпланетнага пажарніка і

іншых мамурыкаў”, фантастычна-гістарычную аповесць “Казімір, сын Ягайлы,

плюс Насця з 8 “Б” раўняецца сэрца, пранізанае стралою”, прыгодніцкія “Казкі

астранаўта”, а таксама драматычную паэму “Барбара Радзівіл”. Сукупнасць усіх

імёнаў мастацкіх тэкстаў стварае анамастычную прастору, або анамастыкон,

твораў.

Свет мастацкага твора антрапацэнтрычны. Таму найважнейшае месца ў

анамастыконе казак, аповесцей, апавяданняў і п’есы Р. Баравіковай займаюць

антрапонімы – імёны, прозвішчы, мянушкі людзей. Творы пісьменніцы цікавыя

і адметныя спалучэннем рэальных і фантастычных падзей. Так, у аповесці

“Казімір, сын Ягайлы, плюс Насця з 8 “Б” раўняецца сэрца, пранізанае

стралою” пісьменніца апавядае маленькаму чытачу пра далёкае ХV стагоддзе.

Таму на старонках твора згадваюцца імёны рэальных гістарычных дзеячаў:

польскага караля Ягайлы, каралевіча Казіміра, каралевы Эльжбеты, вялікіх

князёў Жыгімонта і Вітаўта. Што да імёнаў персанажаў, створаных фантазіяй

пісьменніцы, то яны адлюстроўваюць мадэлі называння, якія бытавалі ў

беларускай дзяржаве ў ХV стагоддзі. Так, прадстаўнікі ніжэйшых саслоўяў

носяць размоўна-бытавыя формы кананічных імёнаў. Напрыклад, асочнікі

празываюцца Даніла і Тамаш, дачка асочніка завецца Настусяй. Для іменавання

прадстаўнікоў вышэйшых саслоўяў выкарыстоўваюцца імёны ў спалучэнні з

паказчыкамі сацыяльнага рангавання (пані Зося), а таксама антрапанімічныя

формулы “імя + імя па бацьку” (князі Міхайлушка Жыгімонтавіч, Андрушка

Гаштольтавіч). Героі “Казак астранаўта” пераносяцца ў даўнія часы, калі на

нашай зямлі суіснавалі паганства і хрысціянства. Таму людзі гэтага часу носяць

як хрысціянскія (Янук, Паланея, Дамініка), так і язычніцкія імёны (Лён, Кудла).

Цікава, што адна з гераінь мае як язычніцкае імя Кудла (так яе завуць сваякі ў

сям’і), так і хрысціянскае – Агата, якое ўжываюць у звароце да жанчыны

іншыя, “чужыя” людзі.

Адну з самых рамантычных гісторый беларускага Сярэднявечча –

гісторыю кахання польскага караля Жыгімонта Аўгуста і прадстаўніцы

магутнага роду Радзівілаў – расказвае Р. Баравікова ў драматычнай паэме

“Барбара Радзівіл”. Найменні персанажаў твора адпавядаюць іменным

формулам ХVІ стагоддзя – часу дзеяння паэмы. Героямі п’есы з’яўляюцца

рэальныя гістарычныя асобы. Формы іх іменавання – сведчанне сацыяльнага

статусу герояў. Так, прадстаўнікі вышэйшага шляхецкага саслоўя маюць імёны

і прозвішчы – Мікалай Радзівіл, Ян Танчынскі, ваявода з акружэння Боны.

Паказчыкам высокага грамадскага статусу аднаго з Радзівілаў з’яўляецца і тое,

што да яго звяртаюца па імені ў спалучэнні з іменем па бацьку – падчашы

Мікалай Юр’евіч Радзівіл. Польскі кароль меў два імені: Жыгімонт Аўгуст.

Першае імя ён атрымаў у спадчыну ад бацькі, другое яму дала маці-італьянка

Бона ў гонар першага рымскага імператара, бо яна хацела, каб сын быў такім

жа вялікім і славутым валадаром. Для называння прадстаўнікоў ніжэйшых

саслоўяў выкарыстаны толькі імёны – камедыянтка Соф’я, мастак Дамінік.

Некаторыя манархі і прадстаўнікі шляхецкіх родаў увайшлі ў гісторыю пад

празваннямі-мянушкамі. Так, славутыя Радзівілы мелі мянушкі: Мікалай Руды і

Мікалай Чорны, якія характарызавалі знешнасць мужчын. Празванне Чорная

дама Барбара Радзівіл атрымала пасля смерці: маладая жанчына была атручана

слугой каралевы Боны. Пасля гэтага ў Нясвіжы зрэдку стала з’яўляцца Чорная

дама – душа Барбары, апранутая ў чорнае адзенне ў знак жалобы па сваім

каханні. Калі памёр Жыгімонт Аўгуст, якога Барбара кахала ўсёй душой,

Чорная дама пасялілася ў Нясвіжскім замку назаўсёды. Як бачым, ва ўласных

імёнах персанажаў драмы канцэнтруюцца каштоўныя звесткі пра мінуўшчыну.

Нярэдкія на старонках твораў Р. Баравіковай, напісаных у жанры фэнтэзі,

прамагаваркія асабовыя імёны. Такія паэтонімы з’яўляюцца свайго роду

“ярлыкамі, этыкеткамі, якія прадвызначаюць характар успрымання і ацэнкі

героя” [10, с. 30]. Прамагаваркія імёны могуць уяўляць сабой згорнутае

апісанне, замалёўку знешнасці персанажаў. Напрыклад, характарыстыкай

прыгажосці казачнай гераіні, якая радуе ўсіх, хто бачыць красуню, з’яўляецца

імя Прамень Радасці: “Такога твара я ніколі і нідзе не бачыў! Ён такі прыгожы,

што, гледзячы на яго, немагчыма не адчуваць радаснага хвалявання. Гэта

проста не дзяўчына, а нейкі прамень радасці” (“Галенчыны “Я”). Іменем-

замалёўкай твару дзяўчыны з’яўляецца гаваркі онім Двулісцік: “Бровы на

гэтым твары былі вельмі выразныя, яны нагадвалі два тоненькія, тоненькія

лісцікі. Бацька звярнуў на гэта ўвагу, і дзяўчынку назвалі Двулісцік”

(“Галенчыны “Я”). Надзвычайная прыгажуня-іншапланяцянка з “асляпляльна

белай скурай і ружовымі, як яблыкі на досвітку, шчокамі” атрымала гаваркое

імя Венера (“Казкі астранаўта”). Імёны могуць характарызаваць род заняткаў

персанажаў. Жыхар фантастычнай планеты, які вывучае штучныя пахі і

вынаходзіць дэзадаранты, каб апырскваць штучныя кветкі, мае імя Галоўны

дэгустатар. Найменне хлопчыка Міжпланетны Пажарнік узнікла пасля таго, як

герой казкі стаў лавіць сачком знічкі, каб ні на адной планеце не ўзнікла пажару

(“Дзве аповесці пра Міжпланетнага пажарніка”). Стаўшы дарослым,

Міжпланетны пажарнік захапляецца вывядзеннем новых кветак і будаўніцтвам

аранжарэй, за што атрымлівае празванне Галоўны аранжарэйшчык (“Казачныя

аповесці пра Міжпланетнага пажарніка”). Трапнай характарыстыкай

таленавітага юнака, які “валодаў аратарскім майстэрствам і гаворка якога была

поўная далікатных і ўзвышаных слоў” з’яўляецца імя Чыствуст (“Казкі

астранаўта”). На незвычайныя здольнасці казачнага чараўніка паказвае

гаваркое найменне Магу Тое, на што здатны: “Чараўнік гэты мог позіркам

перасаджваць дрэвы, мог разганяць хмары і размаўляць з сонцам, з ім раілася

ноч, ці не зарана яна апускаецца на зямлю”(“Галенчыны “Я”). Онімам-

указальнікам на месца жыхарства хлопчыка, які жыве на планеце Мамурыя,

з’яўляецца імя Мамурык (“Дзве аповесці пра Міжпланетнага пажарніка”).

Своеасаблівым прадказальнікам лёсу касмічнага падарожніка, якому шанцавала

ў далёкіх і небяспечных вандроўках па Сусвеце, становіцца празванне

Шчасліўчык (“Казачныя аповесці пра Міжпланетнага пажарніка”).

Асаблівасцімаўлення іншапланяцяніна, які мог вымаўляць толькі два гукі “М-

ы, м-ы”, акрэслівае гаваркое празванне Мым (“Казкі астранаўта”).

Эфект праўдзівасці падзей, якія адбываюцца ў казках і аповесцях

Р. Баравіковай, ствараецца за кошт увядзення на старонкі твораў “фонавых”

онімаў. Гэта тапонімы – найменні рэальных гарадоў, рэк, мораў (Слуцк,

Варонеж, Нью-Ёрк, Раўбічы, Мінск, Белавежская пушча, Налібоцкая пушча,

Нёман, Атлантычны акіян), урбанонімы – назвы плошчаў, раёнаў, вуліц

(Цэнтральны раён,раён Паўднёвы Захад,вуліца Касманаўтаў у Мінску),

мікратапонімы – назвы дробных геаграфічных аб’ектаў (Зялёнае поле,

Антонава дарога, Чорная гара, Слімакова гара). Дастаткова многа ў

прыгодніцкіх казках Р. Баравіковай касмонімаў – назваў аб’ектаў касмічнай

прасторы (Галактыка, Зямля, Сонца, Месяц, сузор’і Дзевы, Шаляў, Цяльца,

Скарпіёна, Льва, Ліры, Змяі і інш.). Заўважым, што важнай для твораў дзіцячай

літаратуры з’яўляецца адукацыйная функцыя. Са старонак твораў

Р. Баравіковай маленькі чытач можа даведацца пра гісторыю астранамічных

найменняў. Напрыклад, назву сузор’я Дзевы далі ў старажытным Егіпце:

“З’яўленне сузор’я на вечаровым небе сведчыла, што надышла пара ўраджаю.

На палетках працавалі пераважна жанчыны – дзевы. Таму і Спіка – самая

прыкметная зорка гэтага сузор’я ў перакладзе з лацінскай мовы азначае колас”

(“Казкі астранаўта”). Побач з найменнямі рэальных касмічных аб’ектаў у

фантастычных творах існуюць найменні аб’ектаў, створаных фантазіяй аўтаркі.

Гэта фантастычнае Вуха з сузор’я Шаляў, трапіўшы ў якое, героі “Казак

астранаўта” перамяшчаюцца ў Бабілу (Вавілон) часоў Навухаданосара.

Прыгадаем найменні фантастычных планет, ужытых у кантэксце твораў

Р. Баравіковай: Новая Калідонія, планета Цікаўных Хлопчыкаў, планета Шэрай

Непрыветлівасці, Зялёная планета, планета Чарапах, планета Сапфіраў і інш.

Намі былі вылучаны створаныя фантазіяй пісьменніцы тапонімы, якія нібыта

існуюць на іншых планетах: цясніна Срэбнай Вады, у якой “чуецца звон, і ўсе

думаюць, што гэта б’ецца вада аб каменныя глыбы на дне” (“Галенчыны “Я”);

Круг Радасці, адкуль “мільёны ззяючых вачэй глядзяць на нас, і ў гэтых вачах

столькі радасці, што яна перадаецца кожнаму, хто паглядзіць у гэтыя

вочы”(“Галенчыны “Я”). У апісанні іншапланетных цывілізацый важная ўвага

надаецца ойкадамонімам – найменням будынкаў. Напрыклад, сярод усіх

аранжарэй, якія пабудуюцца на Мамурыі па праектах Галоўнага

аранжарэйшчыка, самай прыгожай атрымаецца Дажджавая кропля –

“аранжарэя, зробленая ў выглядзе агромністага шклянага бутона. І гэты бутон

кожную раніцу будзе раскрывацца дзясяткамі шкляных пялёсткаў, каб

неўзабаве скласціся зноў у бутон” (“Казачныя аповесці пра Міжпланетнага

пажарніка”). У Музеі непатрэбных рэчаў “размяшчаліся самыя розныя

экспанаты: прасы электрычныя, лёгенькія і прасы вельмі цяжкія, прымітыўныя,

якімі, магчыма, недзе карысталісяў адным з першых стагоддзяўразвіцця нейкай

цывілізацыі. Тут былі і нажы – маленькія сцізорыкі і вялізныя кінжалы”

(“Казачныя аповесці пра Міжпланетнага пажарніка”).

Героі прыгодніцкіх казак падарожнічаюць у часе і трапляюць у мінулае.

Адчуванне навакольнага свету нашымі продкамі перадаецца праз ужыванне

міфонімаў – найменняў міфалагічных істот. Старажытны чалавек адухаўляў

навакольны свет, верачы, што малако ў кароў прападае праз Хлеўніка, снапы на

палетку можа параскідаць Паветрык, з коміна можа вываліцца Пячурнік, а

скарбы зямлі на Купалле ахоўвае Кладнік. Светаўспрыманне чалавека будучых

стагоддзяў перадаецца праз ужыванне ў кантэксце твораў пісьменніцы як

традыцыйных, звыклых сучаснаму чытачу геартонімаў – найменняў свят

(Каляды, Новы год), так і новых свят, што адзначаюць людзі ў будучым (Дзень

Лёгкага крыла, Свята духмянага пялёстка і інш.) [10, с. 32-33].

Такім чынам, у кантэксце твораў Р. Баравіковай уласныя імёны

розных разрадаў з’яўляюцца сродкам, які стварае яркія і пераканаўчыя

мастацкія вобразы.

2.1 Жанрава-тэматычная разнастайнасць прозы Р.

Баравіковай

Па словах Г. Кісліцынай, “самай сонечнай паэткай Беларусі была і

застаецца дагэтуль Раіса Баравікова, імя якой абяцае рай і нагадвае аб

старажытнаегіпецкім богу сонца Ра” [7, с. 58]. Такая яна і ў сваёй творчасці –

пачынаючы ад першых лірычных вопытаў і заканчваючы нястрыманым

палётам думкі-мроі ў фантастычна-казачных гісторыях для дзяцей і падлеткаў.

Вытокі свайго таленту Раіса Андрэеўна бачыць найперш у радзінных каранях:

“Уся паэтычная спадчына маіх сваякоў, – згадвае паэтэса, – сышлася на мне”

[9].

Дыяпазон творчасці пісьменніцы надзвычай разнастайны ў родава-

жанрава-тэматычным аспектах. Р. Баравікова – аўтар паэтычных зборнікаў;

п’ес; драматычных паэм; казачна-прагодніцка-фантастычных і экалагічна-

займальных кніг і аповесцей для дзяцей, якія карыстаюцца заслужанай

папулярнасцю ў юных чытачоў і бацькоў, настаўнікаў, імгненна

“разыходзяцца” ў продажы і распавядаюць пра займальныя выпадкі з жыцця

“іншаземных істот” – мамурыкаў, чараўніка Мупсякарнашжабулвака, Бульбінкі

Адрэты, касмічных вандроўнікаў і іншых казачных істот, вучыць з

беражлівасцю ставіцца да прыроды; фантастычна-гістарычнай аповесці для

юнакоў “Казімір – сын Ягайлы + Насця з 8 “б” = ♥” пра зямную дзяўчынку, што

становіцца выратавальніцай іншаземных цывілізацый, гістарычную свядомасць

і ментальнасць нацыі, закладзеную ў нашчадках; “дарослай” прозы; перакладаў

з польскай, украінскай і рускай моў.

Падобная канстатацыя творчых пошукаў Р. Баравіковай сведчыць

найперш пра тое, што аўтар – таленавіты мастак, які пастаянна ўдасканальвае

свой стыль, сваю паэтыку ад простага да складанага, ад апiсальнасцi да

заглыблення ў сферу медытатыўнага асэнсавання рэчаiснасцi, ад канстатацыі ў

фабульным сюжэце рэальных падзей да стварэння іншасвету-казкі, якая

працягвае традыцыі нацыянальнай алегарычнай прозы.

Мадыфікацыю жанру казкі мы прапануем разглядзець на прыкладзе

адной з “Казак астранаўта” – “Венерын чаравічак”. Літаратурная казка – “гэта

арыентаваны на выдумку твор, цесна звязаны з народнай казкай, але, у

адрозненне ад яе, належыць пэўнаму аўтару, яна не існавала да публікацыі ў

вуснай форме і не мела варыянтаў” [8].

У старажытнагрэчаскай міфалогіі існуе легенда аб чаравічках Венеры,

пераўтвораных у кветкі: падчас палявання Венеру і Адоніса спасцігла

навальніца і яны схаваліся ад дажджу ў зацішным месцы, аддаючыся

любоўным уцехам, побач праходзіў чалавек, які не заўважыў багіню і яе

каханага, затое ўбачыў кінуты на зямлі залаты чаравічак Венеры. Як толькі

смяротны працягнуў руку, каб падняць чаравічак, той ператварыўся ў кветку,

якая нагадвае чаравічак.

Існуе і крыху іншая версія: зайшла аднойчы ў паўночныя лясы Венера, і

ўбачыўшы дарагую госцю, страшэнна ўзрадаваліся ёй усё кветкі і дрэвы.

Адразу пасвятлеў іх убор, і неба ачысцілася ад шэрых хмар, а сонейка

вызірнула з-за хмар. І салавей аднекуль прыляцеў, пачаў багіню прыгажосці

славіць, а Венера, прытаміўшыся пасля доўгай дарогі, прысела на лужок і

чаравічкі свае скінула – хай ногі адпачнуць... Калі ж дадому сыходзіла, пра

чаравічкі свае забылася, і ператварыліся яны ў цудоўныя кветкі. Убачылі яго

людзі, так і назвалі: “венерын чаравічак”. Змест падобны, але гісторыя пра тое,

як згубіла Венера чаравічкі адрозніваецца. А што ж у Р. Баравіковай?

Перадгісторыяй служыць апавяданне пра тое, што на вельмі далёкай

планеце з сузор’я Цяльца, высадзіся беларускія астранаўты. Планета тая амаль

нічым не адрознівалася ад Зямлі, акрамя аднаго – жыхарамі той планеты былі

толькі жанчыны, якія мяняюць колер скуры ў залежнасці ад настрою. Былі яны

такімі прыгожымі, што нехта з членаў экіпажа не вытрымаў і параўнаў гэтых

жанчын з рымскай багіняй Венерай. З таго часу і пачалі зямляне зваць

іншапланетных жанчын Венерамі. Калі астранаўты пачалі збірацца на Зямлю,

адбылася нечаканасць: адна з жанчын пачала ўпрошваць камандзіра, каб яе

ўзялі з сабою на Зямлю, а той згадзіўся. За той час, калі Венера жыла на Зямлі,

яна адчула багата розных пачуццяў. Праз некалькі месяцаў Венера пачала

збягаць ад Камандзіра і хавацца ў лесе – ёй шкодзіў зямны клімат і яна

сумавала па роднай планеце. Аднойчы Венера зноў схавалася ў лесе, але

Камандзір не дачакаўся яе і пайшоў на пошукі. Пад дрэвам, дзе звычайна

хавалася Венера ад сонца, астранаўт знайшоў толькі грудок попелу і яе зіхоткія

жоўценькія чаравічкі. Аднойчы, калі астранаўты вярнуліся пасля працяглага

падарожжа, хтосьці з іх выпадкова апынуўся пад тым дрэвам. I быў здзіўлены,

калі на тым месцы ён пабачыў расліну, кветкі якой былі якраз як Венерыны

чаравічкі. Кветка гэтая хаваецца ад людскіх вачэй, вельмі рэдка яе можна

пабачыць. Таму гэтая расліна і занесена ў Чырвоную кнігу Беларусі як рэдкі від

зямной флоры.

Як бачым, у Раісы Андрэеўны гісторыя пра паходжанне назвы расліны

Венерын чаравічак атрымалася больш цікавай для сучасных дзяцей. Не думаю,

што хтосьці з іх у наш час сур’ёзна цікавіцца старажытнарымскай міфалогіяй.

А вось космас заўсёды цікавіў, цікавіць і будзе цікавіць усіх. Таму што гэта

нешта такое незвычайнае, тое, што нельга патлумачыць.

Таксама ў творы Р. Баравіковай скразной становіцца тэма Радзімы:

іншапланетная жанчына, апынуўшыся на Зямлі, вельмі сумавала па сваёй

роднай планеце, з-за чаго і ператварылася ў грудок попелу.

У канцы Р. Баравікова піша пра тое, што кветка Венерын чаравічак

занесена ў Чырвоную кнігу. Нам здаеца, што гэта зроблена для таго, каб дзеці,

убачыўшы яскравую кветку не кінуліся яе зрываць, а ўспомнілі тое, пра што

яны чыталі і атрымлівалі асалоду ад кветкі не губляючы яе.

Такім чынам, можна зрабіць вывад, што Р. Баравікова ў “Казках

астранаўтаў” перадае легенды пра паходжанне назваў раслін і жывёл цікава,

павучальна, па-свойму і звязвае ўсё ў адну гісторыю пра адну і тую ж каманду

астранаўтаў.

На першы погляд, апавяданне “Радасці і пакуты чужога сэрца” з’яўляецца

дастаткова тыповым для празаічнага этапу ў творчасці Р. Баравіковай. У творах,

напісаных у гэтым жанры, часцей за ўсё дзейнічае сталая жанчына, якую аўтар

прадстаўляе цалкам: імя, імя па бацьку (Надзея Паўлаўна, Вольга Пятроўна,

Вера Мікалаеўна). У яе ёсць муж, дзеці, наладжаны быт і матэрыяльны

дабрабыт (лецішча, машына). Здаецца, нішто не перашкаджае сямейнаму

шчасцю ці яго бачнасці, але нейкае здарэнне прымушае гераіню паглядець на

сваё жыццё нібы збоку. Бадай, да таго ж тыпажу належыць і Таццяна Адамаўна,

галоўная дзейная асоба апавядання.

Але асобныя рысы, уласцівыя “Радасцям і пакутам чужога сэрца”,

дазваляюць казаць пра наватарства ў творы. Як вядома, апошнім часам,

Р. Баравікова плённа працуе ў жанры фантастыкі для дзяцей. У выніку ў

апавяданні натуральна аб’ядноўваюцца дзве плыні: фантастычная і

рэалістычная. Першая праяўляецца ў завязцы сюжэта: Таццяна Адамаўна

сустракае ў тралейбусе невядомага мужчыну і не можа патлумачыць каханне,

што ўспыхвае ў яе душы. Між тым галоўнай гераіне нядаўна зрабілі перасадку

сэрца. Яна прыходзіць да высновы, што незнаёмая жанчына, якая міжволі

выратавала ёй жыццё, аддаўшы сваё сэрца, калісьці кахала невядомага з

тралейбуса.

Аднак такі нечаканы аўтарскі ход не становіцца аўтарскім карт-бланшам

для бязмежнай плыні фантазіі. Наадварот, Р. Баравікова псіхалагічна дакладна і

пераканаўча перадае адчуванне, настрой, думкі Таццяны Адамаўны, што

праяўляецца нават у дробных дэталях. Напрыклад, пасля таго, як гераіня

ўпершыню ўбачыла незнаёмага мужчыну (потым высветліла, што яго клічуць

Павел Антонавіч), яна не змагла спаць у абдымках мужа: “Ноччу Таццяна

Адамаўна ўспуджана прачнулася ад таго, што нешта душыла яе, ціснула моцна-

моцна на шыю, на плечы… Цьфу ты, гэта ж Валодзева рука! І яна асцярожна

выслізнула з-пад яе… Дзіўна, столькі гадоў гэтая дужая рука так утульна

сагравала яе, а тут раптам стала такой цяжкой!… Яна нават адсунулася далей ад

Валодзі, быццам ён таіў у сабе нейкую небяспеку” [17]. Або Таццяна Адамаўна

праз гады звяртаецца да кнігі Стэндаля “Аб каханні”, набытай у пачатку 1990-х

гдадоў. З аднаго боку, тут дакладна перадаецца атмасфера часу, калі шэрагу

сем’яў, што мусілі выжываць, было не да літаратуры. З другога, разгубленасць

гераіні, якая саромеецца падзяліцца з кімсьці сваім пачуццем і шукае адказы ў

кнігах.

На карысць апавядання іграе і тая акалічнасць, што пісьменніца не

навязвае чытачам свайго меркавання і прапануе ім самім расставіць усе кропкі

над “і”. Спрабуючы разгадаць таямніцу, Таццяна Адамаўна накіроўваецца да

прафесара Пятроўскага з просьбай назваць імя асобы, з чыім сэрцам яна жыве.

Яго адказ, а таксама інфармацыя, атрыманая у бабулькі ля пад’езда, нібыта

сведчаць, што гаворка ідзе пра памерлую жонку Паўла Антонавіча. Калі так,

яна кахала яго, бо сэрца не можа памыліцца. Але гаворка з мужчынам, якая

працягваецца менш за хвіліну, прыносіць цалкам супрацьлеглую інфармацыю.

Калі кахання паміж супругамі не было, чаму ж тады так “то ўсудзіцца, то

запячэ, застогне, расхвалюецца” сэрца, што цяпер належыць Таццяне

Адамаўне? Наогул, ці варты Павел Антонавіч такіх пачуццяў? Кожны з

чытачоў бліскучага апавядання Р. Баравівіковай можа адказаць на гэтыя

пытанні самастойна [18, с. 7].

Фантастычныя версіі чалавечай будучыні звычайна наднацыянальныя:

аўтараў і чытачоў захапляюць новыя тэхнічныя магчымасці і парадаксальныя

спосабы пабудовы грамадства. Кніга Раісы Баравіковай – гэта чарговая спроба

зрабіць фантастыку нацыянальнай. Скразны герой усіх твораў біёлаг Сымон –

член беларускага экіпажа астранаўтаў, а касмадром знаходзіцца пад Раўбічамі.

У кнізе пра космас адной з галоўных каштоўнасцяў з'яўляецца Беларусь і ўсё,

звязанае з ёй: на чужых планетах героі, калі выпадае момант, сумуюць не па

планеце Зямля, а па беларускай прыродзе, у творах ёсць сюжэтныя лініі,

завязаныя на наяўнасці і значэнні льну і бульбы. Магчыма, для дарослых

чытачоў гэтыя эпізоды будуць мець пэўны камічны эфект, але дзяцей захопіць

займальнасць сюжэта, бо беларускасць у тэксце не навязваецца, а проста

падкрэсліваецца, прысутнічае. Успрыманне тэкстаў будзе залежаць яшчэ і ад

таго, наколькі чытач прыме правілы гульні: у кнізе ёсць элементы не толькі

нацыянальнага, але і экалагічнага выхавання. Раіса Баравікова прапанавала

новыя міфы: у казках, якія пачынаюць кнігу, фантастычным і пераканаўчым

чынам тлумачыцца касмічнае паходжанне некаторых раслін і насякомых.

Агульнае ўражанне ад кнігі працуе на фарміраванне даверу да свету ці нават да

космасу: беларускі экіпаж астранаўтаў жыве ў суладнасці з Сусветам і яго

насельнікамі, большасць гуманоідаў з розных планет камунікуе з людзьмі без

канфліктаў, а асноўную небяспеку складаюць прыродныя ўмовы планет (віхуры

ў атмасферы ці вывяржэнні вулканаў), паясы астэроідаў, уздзеянне свяціл.

Дынаміка ў творах грунтуецца не на ваяўнічых сутычках, а на эўрыстыцы: героі

адкрываюць для сябе новыя планеты з прынцыпова іншым прыродным

уладкаваннем. Спакойныя, вытрыманыя беларускія астранаўты з разуменнем

прымаюць любыя дзівосы, любы выгляд мясцовага насельніцтва: героі-

беларусы паважаюць сябе і сваю гісторыю, а гэта дапамагае ім паважаць іншых.

Прыгодніцкія казкі Раісы Баравіковай – вядомай беларускай пісьменніцы

– даўно палюбіліся юным чытачам. І вось – чарговая кніга казак, напісаных ад

імя астранаўта-беларуса. Дзівосны, заманлівы і таемны свет далёкіх планет

адкрыецца чытачу і, безумоўна, захопіць не толькі неверагоднымі прыгодамі

герояў кнігі, але і цікавымі звесткамі пра асобныя зоркі і нават цэлыя сузор’і.

Пісьменніца ўдала спалучае поўны нечаканасцей свет чужых планет з блізкім і

родным светам нашай планеты, дзе, зразумела, самыя прыгожыя і добрыя

пачуцці звернуты да Беларусі.

“Казкi астранаўта” – фантастыка для дзяцей, нiша, амаль не запоўненая ў

сучаснай беларускай лiтаратуры. Асаблiвасць мiжгалактычных прыгодаў

герояў – яны знiтаваныя з Беларуссю. Менавiта ў Раўбiчах знаходзiцца

касмадром, менавiта над Клецкам з’яўляецца НЛА. I нават да створанага

касмiчнай матэрыяй астэроiда Валодзька з 5 “Б” прымудрыўся дадаць надпiс

“Зроблена ў Беларусi”. Частка аповедаў – астралётныя фантазii пiсьменнiцы пра

паходжанне рэдкiх раслiн. Напрыклад, венерын чаравiчак з Чырвонай кнiгi

ўтварыўся дзякуючы таму, што ў Беларусь патрапiла iншапланецянка, якая

мяняла колер скуры i рысы твару згодна са сваiм настроем. Толькi вось

размаўляў з беласкурай прыгажуняй, а яна ўжо зялёная i падобная да жабы.

У нашых умовах небарака вельмi хутка стала аранжавай, а тады ўвогуле

спапялiлася, пакiнуўшы чаравiчкi на памяць камандзiру зоркалёта. А ў аповесцi

“Казiмiр – сын Ягайлы + Насця з 8 “Б” = каханне” звычайная беларуская

школьнiца з дапамогай, натуральна ж, iншапланецян час ад часу падарожнiчае ў

снах у далёкае мiнулае, дзе знаёмiцца з вялiкiм князем Казiмiрам. Што з гэтага

атрымалася, вiдаць з назвы.

Кніга вядомых пісьменнікаў Раісы Баравіковай і Уладзіміра Ліпскага

“Пра Бусю, які жыве на Беларусі” – для дзяцей, што толькі-толькі пачынаюць

адкрываць для сябе сакрэты, прыгажосць і веліч сваёй Айчыны. Аповесць-казка

“Пра Бусю, які жыве на Беларусі” не толькі пра птушку – сябра чалавека, а і пра

тое, як трэба разумець і берагчы прыроду, будаваць з ёй свае адносіны. Цікавая,

займальная энцыклапедыя пра буслоў, слоўнік Бусі і маляванка Бусі – усе гэтыя

важныя дапаўненні да кнігі ставяць яе ў разрад калі не падручнікаў, то

дапаможнікаў для ўсіх тых, хто выхоўвае нашых маленькіх нашчадкаў.

Усім вядомы біблейскі сюжэт: Бог стварыў райскі сад, пасяліў у ім Адама

і Еву, якую спакусіў грахоўным плёнам Д’ябал у вобразе Змея. Але размова ў

дадзеным выпадку не пра грэх, а пра тое, што на зямлі ў кожнага з нас ёсць

свой сад. Для вядомай беларускай пісьменніцы Раісы Баравіковай гэты сад –

“Сад на капялюшыку каханай”. Які ён, хай мяркуе чытач. Пра ўсё гэта і не

толькі ў кнізе “Сад на капялюшыку каханай” Раісы Баравіковай.

Такім чынам, зварот да творчасці Раісы Баравіковай меў сваю прычыну.

Не будзе перабольшваннем сказаць, што удзельнікі літаратурнага працэсу

дастаткова часта знаходзяцца ў палоне стэрэатыпаў. Апошнім часам

Р. Баравікова плённа працуе ў празаічным жанры (напрыклад, апавяданні “Ты,

я і Валодзя”, “Метэарытнае жалеза”, “Гэтыя кветкі не смяюцца” і іншыя). Але

шэраг чытачоў па-ранейшаму ўспрымаюць творцу хутчэй як паэтэсу, што

адлюстроўвае уяўленні пра папярэдні перыяд яе біяграфіі.

2.2 Іншаземныя цывілізацыі ў творах Раісы Баравіковай

Жанр фантастыкі прыжываўся на Беларусі складана, але ў

сучаснайлітаратуры ўзмацнілася цікавасць пісьменнікаў да таямнічага,

ірацыянальнага і незразумелага. Адной з сучасных пісьменніц, якая

плённапрацуе ў жанры фантастыкі, з‘яўляецца Раіса Баравікова. Паводле

прагнозаў пісьменніцы, кантакт людзей з іншапланецянамі адбываецца ўжо ў

сённяшнія дні, але зямляне не заўсёды здагадваюцца пра тое, што маюць

зносіны з іншаземцамі. Як правіла, зносіны маюць мірны характар:

іншапланецяне наведваюць Зямлю з намерамі дапамагчы, падказаць,

папярэдзіць.

Як сцвярджае К.І. Мзарэўлаў, “аналіз большай колькасці фантастычных

твораў прыводзіць да заключэння, што сюжэты будуюцца па пэўных законах”

[10, с. 100–101]. Іншымі словамі, для кожнага тыпу сюжэтаў існуе пэўна

вызначаны алгарытм, які дапускае ў той жа час дастаткова разнастайны пералік

мастацкіх вырашэнняў (ці разнастайных заключэнняў). У рабоце разглядаюцца

толькі тыя сюжэты, якія прысвечаны кантактам людзей з іншаземнымі

цывілізацыямі.

У творах Раісы Баравіковай апісваецца існаванне іншаземных

цывілізацый, вызначаецца, якімі могуць быць вынікі ўзаемадзеяння людзей з

жыхарамі іншых планет. Асноўнымі з іх выступаюць аповесці і апавяданне

Раісы Баравіковай “Аповесць чатырох падарожжаў”, “Казімір – сын

Ягайлы+Насця з 8 “Б” = ♥”, “Памылка Малой Галактыкі”. У гэтых творах

разглядаюцца духоўныя, маральныя і тэхнічныя праблемы, якія могуць стаць

падставай для канфлікту або наладжвання сувязі з жыхарамі іншых планет у

тым выпадку, калі апошнія маюць месца існаваць у пакуль яшчэ невядомым

нам, людзям, вымярэнні.

У “Аповесці чатырох падарожжаў” апісаны час, калі палёты зямлян на

зоркі сталі будзённай справай. На Зямлі створана Міжнародная асацыяцыя

зоркавых палётаў, якая рыхтуе экспедыцыі з адной толькі мэтай – расшукаць у

касмічных глыбінях братоў па розуме, якія прайшлі падобную да зямной

эвалюцыю ў сваім развіцці. Акрамя гэтага, героі дадзенага твора імкнуцца

зрабіць як мага больш сенсацыйных адкрыццяў дзеля таго, каб Беларусь,

невялікую па памерах краіну, помнілі праз стагоддзі.

Адзін з галоўных герояў (ён жа і апавядальнік) расказвае пра розныя

планеты, на якіх ужо пабывала яго экспедыцыя. Сяродгэтых планет была

“зялёная, якая нагадваланевялікішарык з ранняйсакаўной травы” [3, с.

64].Зацікаўленасць у зямлян выклікалі гуманоіды – жыхары гэтай планеты, якія

мелі “даўгія валасы, у многіх – бароды, шчокі, зарослыя шчэццю, і выключна

ўсе – голыя. Толькі на шыі ў кожнага з гэтых людзей чарнела палосачка, а

хутчэй гальштук-бабачка. Гэты гальштук нікому нічога не даваў. Адно

глядзеўся на шыі недарэчна і смешна” [7, с. 65]. На развітанне гуманоіды

падаравалі адзін з такіх гальштукаў доктару Савічу, члену экіпажа касмічнага

карабля. Як высветлілася пазней, гэты гальштук – праграма, завезеная на

зялёную планету прадстаўнікамі адной з самых высокаразвітых сусветных

цывілізацый, і яе вартасць заключаецца ў наступным: яна дае ўстаноўкі,

падрабязнае тлумачэнне, як і што трэба рабіць, каб здзейсніць мару, пра якую

думае чалавек.

Супрацьлеглым па сваім змесце “Аповесці чатырох падарожжаў”

з‘яўляецца апавяданне “Памылка Малой Галактыкі”. Сучаснасць, звычайная

беларуская сям‘я, у жыццё якой уварвалася гора: у выніку катастрофы на шахце

загінуў муж галоўнай гераіні – Аляксей. Ва ўсялякім выпадку так лічылі,

пакуль ён аднойчы не вярнуўся дамоў. Пасля незразумелага ажыўлення

Аляксей распавядае жонцы, што Зямля – памылка Малой Галактыкі, і ўсе

жыхары яе – таксама памылка. Ён гаворыць: “Прашчур наш, той самы

першабытны чалавек, атрымаўся няўдалым. Яго і адкінулі калісьці сюды, у

лабірынт. Канструкцыя генетычная не ўдалася. Адзін-адзіны нейрон у мазгах

не змаглі як след кланіраваць. Нейрон памяці, Каця. Таму і жыве ў бяспамяцтве

людства. Усе мы тут на галаву слабыя. Ніякага вопыту свайго не памятаем.

Паўсюль гніль, войны, распуста. А што да нас, беларусаў, дык мы наватмовы

сваёй як след успомніць не можам” [17, с. 88]. Мы не заўважаем непасрэднага

кантакту паміж іншаземнай істотай і асобай чалавека, але здагадваемся, што

яны ўступаюць у кантакт паміж сабой на духоўным узроўні. Цывілізацыя-

стваральніца планеты Зямля больш арганізаваная і больш развітая. Стваральнікі

планеты Зямля пакутуюць ад разумення значнасці зробленай памылкі. Яны

пакутуюць, але не адмаўляюцца ад людзей, ратуюць іх найбольш прыдатнымі

спосабамі. Іншаземная цывілізацыя, а дакладней яе прадстаўніца, паўстае як

выратавальніца для асобнага. Дзякуючы гэтаму чалавек становіцца правадніком

ідэй цывілізацыі-стваральніцы. Ён вар‘яцее, калі пачынае разумець тое, што

насамрэч адбываецца ў гэтым свеце. У дадзеным выпадку, відаць, прадстаўніца

іншаземнай цывілізацыі пашкадавала пра тое, што распавяла чалавеку праўду

пра Зямлю. У выніку здараецца самазабойства героя.

У фантастычнай аповесці “Казімір – сын Ягайлы+Насця з 8 “Б” = ♥”

цесна пераплецены сучаснасць і гісторыя, сон і рэальнае жыццё. Гэта

адлюстравана і ў структуры твора. У ім чаргуюцца раздзелы з апісаннем

сучаснасці і мінулага. Паводле прагнозаў Раісы Баравіковай, кантакт людзей з

іншапланецянамі можа адбыцца ў бліжэйшай будучыні і, больш таго,

адбываецца ўжо ў сённяшнія дні. Толькі зямляне не заўсёды здагадваюцца пра

тое, што маюць зносіны з іншаземцамі, бо вельмі часта істоты з іншай планеты

з‘яўляюцца ў вобразе чалавека, у асобных выпадках – у вобразах жывёл. Як

правіла, зносіны маюць мірны характар. Іншапланецяне наведваюць Зямлю і яе

жыхароў з намерамі дапамагчы, падказаць, папярэдзіць і г. д., гэта значыць

зрабіць усё магчымае дзеля выратавання чалавека, які, па меркаваннях

іншаземцаў, далёка не самая разумная істота. Адсюль відавочны той факт, што

іншаземныя цывілізацыі па ўзроўню свайго развіцця значна апераджаюць

зямную цывілізацыю. Варта падкрэсліць, што ў асобе іншапланецяніна чалавек

можа знайсці свайго сябра, выратавальніка. Акрамя таго, у працэсе зносін людзі

атрымліваюць ад іншаземцаў карысную інфармацыю. Аднак у асобных творах

беларускай пісьменніцы сустракаюцца выпадкі, калі чалавек ўмешваецца ў

жыцця дзейнасць незямной цывілізацыі, што прыводзіць да парушэнняў, збояў

у сістэме жыцця дзейнасці і функцыянавання планеты і ў абавязковым парадку

заканчваецца гібеллю асобных прадстаўнікоў іншаземнай цывілізацыі.

У аповесці Р. Баравіковай апісана даволі блізкая будучыня. Усе дзеянні

пераважна адбываюцца ў касмічнай прасторы і толькі зрэдку на зямлі. Форма

кантакту зямлян з іншапланецянамі – непасрэдная сустрэча ў выніку

правядзення касмічных даследаванняў. У адным выпадку зямляне паказаны як

больш развіты від, у іншых – менш развіты. Не заўсёды гуманнае стаўленне

зямлян да гуманоідаў. У творы, абраным для аналізу, заўважаем, што ўсе

дзеянні людзей накіраваны толькі на тое, каб знайсці пэўную выгоду.

Складваецца такое ўражанне, што героі аповесці шукаюць разгадку элементаў

Космасу толькі дзеля сенсацыі, дзеля знакамітасці. З аднаго боку, яны

працуюць на карысць сваёй краіны, а з другога – наносяць шкоду іншым

жывым істотам. Лагічна будзе гаварыць не пра вынікі кантакту для зямлян, а

пра вынікі кантакту для іншаземцаў. Таму што, па вялікаму рахунку,

прынцыповых змен у жыцці зямлян не адбылося. А вось жыцця дзейнасць

іншаземных цывілізацый у некаторых выпадках была парушана “дзякуючы”

людзям.

Такім чынам, у фантастычнай творчасці Раісы Баравіковай іншаземныя

цывілізацыі паўстаюць як звышцывілізацыі, прызначэнне якіх заключаецца ў

выратаванні жыхароў планеты Зямля. У тым выпадку, калі людзі самастойна

спрабуюць наладзіць кантакт з іншаземцамі дзеля атрымання пэўных выгод для

зямнойцывілізацыі, то гэта прыводзіць да парушэння сістэмы жыццядзейнасці і

нават гібелі некаторых прадстаўнікоў чужаземнай планеты.

Заключэнне

У выніку праведзенага даследвання мы прыйшлі да наступных высноў.

Няцяжка заўважыць, што у беларускай літаратуры XX ст. атрымаў

распаўсюджванне фемінісцкі кірунак.

Раіса Баравікова належыць да старэйшага пакалення жанчын-аўтараў,

выхаваных на савецкай ідэалогіі. Таму матыў самаадрачэння, растварэння сябе ў

сям'і з'яўляецца неад'емным складнікам яе творчасці.

Не будзе перабольшваннем сказаць, што удзельнікі літаратурнага праэсу

дастаткова часта знаходзяцца ў палоне стэрэатыпаў. Апошнім часам Р.

Баравікова працуе ў празаічным жанры (напрыклад, апавяданні “Ты, я і

Валодзя”, “Метэарытнае жалеза”, “Гэтыя кветкі не смяюцца” і іншыя. Але шэраг

чытачоў па-ранейшаму ўспрымаюць творцу хутчэй як паэтэсу, што

адлюстроўвае ўяўленні пра пяпярэдні перыяд яе біяграфіі.

Найбольшым поспехам пісьменніцы з'яўляецца тое, што яна змагла

раскрыць найтонкія нюансы жаночай душы, паказаць яе ў рознабаковым

развіцці, у імкненні ўсвядоміць сваю ідэнтычнасць у сучасным свеце.

Асноўнымі матывамі ў празаічнай творчасці Р. Баравіковай з’яўляюцца

малая радзіма, містыка, іншаземныя цывылізацыя. Фантазія Баравіковай

сапраўды не ведае межаў, нават касмічных. Так што калі некаторыя беларускія

пісьменнікі імкнуліся ўводзіць у сваіх творах беларускую фактуру ў еўрапейскі

кантэкст, дык Раіса Баравікова ўводзіць іх у кантэкст касмічны. Займальны

склад, нечаканыя павароты сюжэту плюс вядомыя рэаліі і ўсё тыя ж маральныя

вечныя праблемы.

Такім чынам, можна адзначыць, што Раіса Баравікова – беларуская

паэтэса, пісьменніца, драматург і перакладчыца. У яе творчасці дамінуе тэма

кахання, жаночай дзелі, чалавечага шчасця.

Спіс выкарастаных крыніц

1 Мастацкая адметнасць ў прозе [Электронный ресурс] – Режим доступа:

https://uctopuk.info/blog/mastatskaia-admetnasts-u-proze. – Дата доступа:

15.04.2022.

2 Люстэрка Сусвету: беларуская фантастыка / уклад. Г. Ануфрыеў,

У. Цвяткоў. – Мінск: Маст. літ., 2007. – 319 с. – (Серыя «Млечны Шлях»).

3 Кулешова, В. М. Женская проза Беларуси (проблемы самосознания)

[Электронный ресурс] – Режим доступа: https://uctopuk.info/blog/mastatskaia-

admetnasts-u-proze. – Дата доступа: 15.04.2022.

4 Кісліцына, Г. Раіса Баравікова як секс-сімвал беларускай літаратуры /

Г. Кісліцына // Крыніца. – 1996. – № 5. – 6. – С. 58.

5 Савкина, И. Жена, которая умела летать: Сборник / Л.И. Савкина. –

Петрозаводск, 1995. – 685 с.

6 Батракова, Н. Площадь Согласия / Н. Батракова. – Минск, 2005. – 448 с.

7 Батракова, Н. Территория души / Н. Батракова. – Минск, 2005. – 416 с.

8 Баравікова, Р. Вячэра манекенаў / Р.Баравікова. – Мінск, 2002. – 186 с.

9 Раіса Баравікова // Беларускія пісьменнікі (1917-1990): Даведнік /

Склад. А. К. Гардзіцкі; нав. рэд. А. Л. Верабей. – Мінск: Мастацкая літаратура,

1994. – 652 с.

10 Магазаник, Э. Б. Ономапоэтика, или “Говорящие имена” в литературе /

Э. Б. Магазаник. – Ташкент: Фан, 1978. – 148 с.

11 Зенава, Г. Фантастычны жанр у сучаснай беларускай прозе / Г. Зенава

// Роднае слова. – 2006. – № 7. – С. 48.

12 Зенава, Г. М. Фантастыка ў беларускіх апавяданнях 80-90-х гг. / Г. М.

Зенава // Весн. беларус. дзярж. ун-та. Сер. 4, Філасофія. Журналістыка.

Педагогіка. Псіхалогія. – 1999. – № 2. – С. 56.

13 Мзареулов, К. Фантастика. Общий курс / Сокращенная версия

монографии Мзареулова / К. Мзареулов. – Хьюстон, 2006. – 106 с.

14 Раиса Боровикова: дар Полесья [Электронный ресурс] / Газета

“Минский курьер” – Режим доступа: https://mk.by/2013/11/15/92665/ - Дата

доступа: 15.04.2022.

15 Советская Белоруссия № 105 (24987). Суббота, 4 июня 2016. Р1.

Толстая, Т. Река Оккервиль. / Т. Толстая. – Москва, 2002.

16 Чаму хвалюецца чужое сэрца // Літаратура і мастацтва. 2012. 29

чэрвеня. – № 26. – С. 45.

17 Бердяев, Н. Смысл творчества. Опыт оправдания человека / Н. Бердяев

// Собр. соч., 1991. – т. 2. – 448 с.

18 Писательница Раиса Боровикова – о мистике, творчестве и малой

родине [Электронный ресурс] / Информационный городской портал Агенство

Минск-Новости – Режим доступа: https://minsknews.by/pisatelnicza-raisa-

borovikova-o-mistike-tvorchestve-i-maloj-rodine/ – Дата доступа: 15.04.2022.