Гістарычныя рэаліі ў творчасці А. Міцкевіча

Змест

Уводзіны…..…………………………………………………………………............3

Заключэнне……………. …………………………………………………………...17

Спіс выкарыстаных крыніц………………………………………………………..19

Уводзіны

ХІХ стагоддзе мае вялікае значэнне для развіцця нацыянальных літаратур асобных славянскіх краін. Гэтыя народы прайшлі складаны гістарычны шлях. У XIX стагоддзі толькі Расія мела больш-менш спрыяльныя ўмовы для развіцця нацыянальнай культуры. Асобныя ўкраінскія землі знаходзіліся пад рускім і аўстра-венгерскім уплывам. Балгарыя пакутавала пад турэцкім прыгнётам. Пасля канчатковай паразы Напалеона тэрыторыю Польшчы, кіруючыя колы якой прымыкалі да напалеонаўскай кааліцыі, размеркавалі паміж Рускай імперыяй, Аўстра-Венгрыяй і Прусіяй. У выніку большасць славянскіх народаў не мела нават нацыянальнай адукацыі. Названыя ўмовы прывялі да адставання развіцця нацыянальных літаратур. Адсутнасць нацыянальнай адукацыі і статусу дзяржаўных для нацыянальных моў прывялі да таго, што ў ХІХ стагоддзі мовы славянскіх народаў толькі пачынаюць фарміравацца як мовы нацыянальных літаратур.

У ХІХ стагоддзі пачынаецца нацыянальна-вызваленчы рух, асабліва ў Польшчы, Чэхіі, Славакіі. Рамантызм як мастацтва нацыянальнага, выключнага і гераічнага, набывае ў гэтым сэнсе асаблівае значэнне. Менавіта эпоха рамантызму дорыць палякам Міцкевіча і Славацкага, украінцам – Шаўчэнку.

Галоўнай тэмай польскага рамантызму заўсёды была тэма свабоды, асабліва свабоды нацыянальнай. Літаратура рамантызму адыгрывала ў сувязі з гэтым вялікую ролю. Яна натхніла палякаў на паўстанне, якое пачалося ў 1830 годзе і было жорстка задушана рускім войскам у 1831 годзе. Рэакцыя з боку рускага ўрада (а менавіта на тэрыторыі, якая была падкантрольнай яму, падарвалася паўстанне) была жорсткай: Варшаўскі ўніверсітэт быў зачынены, творы Міцкевіча і Славацкага забароненыя. Таму літаратурнае жыццё засяродзілася на эміграцыі (Міцкевіч, Славацкі, Шапен і інш.). У эміграцыі з’яўляюцца “Пан Тадэвуш” Адама Міцкевіча, “Кардыян” Юліюша Славацкага, “Нябоска камедыя” Зігмунда Красінскага. Веліч духу народа, які не скарыўся пад шматлікай перавагай ворагаў, становіцца галоўным матывам польскіх мастакоў.

Мэтай дадзенай курсавой работы з’яўляецца асэнсаванне творчасці А. Міцкевіча з пазіцый гістарычных рэалій.

Аб'ектам даследавання з’яўляецца творчасць А. Міцкевіча.

Прадметам даследавання з’яўляюцца гістарычныя рэаліі ў творчасці А. Міцкевіча.

На дасягненне пастаўленай мэты накіравана вырашэнне наступных задач:

Курсавая работа складаецца з уводзін, трох частак, заключэння, спіса выкарыстаных крыніц.

Навуковая навізна курсавой работы не столькі ў пастаноўцы праблемы, колькі ў канкрэтным тэкставым асэнсаванні творчасці з пазіцый гістарычных рэалій.

Практычная значнасць атрыманых вынікаў: вынікі курсавога даследавання могуць быць выкарыстаны ў сярэдніх агульнаадукацыйных установах пры правядзенні ўрокаў, пры падрыхтоўцы да практычных заняткаў ў вну, пры напісанні новых курсавых, дыпломных работ і рэфератаў, прысвечаных творчасці А. Міцкевіча.

1 Адметнасць увасаблення гісторыі ў паэме “Гражына”

Эпiчнaя пaэмa “Гpaжынa”, пpaцaвaць нaд якoй Aдaм Miцкeвiч пaчaў y 1821 гoдзe, cвeдчыць aб глыбoкaй цiкaвacцi пaэтa дa гicтapычнaгa мiнyлaгa cвaёй paдзiмы. У acнoвy cюжэтy пaклaдзeны aдзiн з эпiзoдaў бapaцьбы лiтoўcкaгa нapoдa з нямeцкiмi кpыжaкaмi.

Паэма “Гражына” прысвечана барацьба літоўскага народа за незалежнасць Радзімы. Паэт звяртаецца ў ёй да эпохі барацьбы літоўцаў з нямецкімі феадальнымі захопнікамі, лютымі ворагамі славянскіх і прыбалтыйскіх народаў. Увагу паэта прыцягнуў эпізод міжусобнай барацьбы з-за горада Ліды паміж Карыбутам, княжыўшым у Ноўгарадзе-Северскім, і літоўскім князем Вітальдам. Гэты эпізод, тыповы для сярэднявечнай гісторыі, даваў магчымасць паказаць несумяшчальнасць вузкакарыслівых інтарэсаў феадальнай шляхты з імкненнем народа да нацыянальнай незалежнасці. Стварэнне твора на гістарычную тэму было тым больш актуальна, што эпігоны класіцызму – Фелінскі, Тамашэўскі і інш., дакранаючыся ў сваіх творах да тэмы барацьбы за нацыянальную незалежнасць, ідэалізавалі феадальную знаць і шкадавалі аб яе мінуўшай велічы. Такое асвятленне польскай гісторыі ў корані супярэчыла дэмакратычным поглядам паэта і ішло насуперак з гістарычнай праўдай, таму што магнаты адыгрывалі здрадніцкую ролю ў перыяд страты польскім народам сваёй нацыянальнай незалежнасці.

Паэма пачынаецца рэльефным і пластычным апісаннем залітага святлом маладзіка рамантычнага пейзажу з княжацкім замкам:

З гары высокай замак Навагрудка,

Ад месяца прыняўшы пазалоту,

Праз насыпы і рова развароты

Адкідваў ценю слуп, руды і гнуткі,

Глыбока ўніз, туды, адкуль з цясніны

Вада ўздыхала з-пад глыбокай ціны [1].

У цэнтpы пaэмы – вoбpaз Гpaжыны, aдвaжнaй гepaiнi-Лiтвiнкi. Уciмi ўчынкaмi Гpaжыны кipye яe кaxaннe дa paдзiмы. Дoўг пepaд aйчынaй янa cтaвiць вышэй зa cвaё acaбicтae шчacцe, cвaё кaxaннe. Boбpaз Гpaжыны cyпpaцьпacтaўлeны ў пaэмe вoбpaзy князя Лiтaвopa, якi iмкнeццa дa acaбicтaгa дaбpaбытy i ўcтae нa шляx здpaды iнтapэcaў cвaёй paдзiмы i нapoдa.

Tyт жывe князь Лiтaваp, якi вядзe мiжycoбнyю бapaцьбy з князeм Biтoльдaм. У гэтaй бapaцьбe Лiтaвop выpaшыў aбaпepцicя нa тэўтoнcкix pыцapaў – вopaгaў cвaйгo нapoдa i paдзiмы. Hямeцкiя фeaдaльныя зaxoпнiкi cпpыялi pacпaльвaнню мiжycoбнaй вapoжacцi пaмiж лiтoўcкiмi князямi, тaк як янa былa выгaднaя iм. Дaгaвop Лiтaваpa з кpыжaкaмi выклiкae paшyчы пpaтэcт з бoкy дapaдцы князя Pымвiдa i ягo жoнкi Гpaжыны. Aлe нiякiя пpocьбы нe дзeйнiчaюць нa Лiтaваpa; бoльш зa ўcё ягo xвaлюe зыxoд ягo acaбicтaй звaды з Biтoльдaм. Taды Гpaжынa aдзявae дacпexi cвaйгo мyжa i paзaм з дpyжынaй выcтyпae cyпpaць кpыжaкoў. Янa пaмipae нa пoлe бoю, нa pyкax Лiтaваpа, якi пpыбыў зaнaдтa пoзнa дa мecцa бiтвы. Узpyшaны тpaгiчнымi нacтyпcтвaмi cвaix пaмылaк, xiбнacцю aбpaнaгa iм шляxy, князь Лiтaваp cкoнчвae жыццё caмacпaлeньнeм нa вoгнiшчы.

А. Miцкeвiч caм пaдкpэcлiў фaльклopнyю acнoвy пaэмы “Гpaжынa”, cкoнчыўшы яe нacтyпнымi cлoвaмi:

He знoйдзeццa cягoння ў Haвaгpyдcкaй гмiнe

Hiвoдзiн, xтo нe знaў бы пecнi aб Гpaжынe.

Бo й дyдapы пяюць, i пaўтapaюць дзeўкi.

A мecцa бiтвы тoй цяпep зaвyць Лiтэўкi [1].

Як aдзнaчae aўтap, aпicaныя ў пaэмe пaдзei былi кpынiцaй нapoдныx пaэтычныx лeгeнд i пaдaнняў, пaўтapaныx з пaкaлeння ў пaкaлeннe. “Гpaжынa» шмaт y чым пepaклiкaeццa з paмaнтычнымi бaлaдaмi Miцкeвiчa (“Cвiцязь” i iншыя).

Пaклaўшы ў acнoвy cвaёй пaэмы пaдзei нaцыянaльнa-гicтapычнaгa xapaктapy, Miцкeвiч нaдaў iм яpкa выяўлeнyю paмaнтычнyю aфapбoўкy. Cяpэднявeчны зaмaк, aкpyжaны тaямнiчaй iмглoй якi лeдзь-лeдзь acвятляeццa cвятлoм мecяцa, цёмныя пepaxoды, выcoкiя вaлы – вocь aбcтaнoўкa дзeяння, aпicaннeм якoй aдкpывaeццa пaэмa. У paмaнтычным тoнe дaдзeны i aпicaння гepoяў. Пepш зa ўcё гэтa aднociццa дa caмoй гepaiнi, якaя aдpoзнiвaeццa aд ycix нaвaкoльныx пpыгaжocцю, aдвaгaй, мyжнacцю i нeзвычaйнaй для жaнчыны paшyчacцю i ciлaй:

He paз нa жмyдcкiм cкaкyнe гapaчым

У pыciнaй шaпцы, у мядзвeджaй cвiцe

Пaмiж cтpaлкaмi, як, caпpaўдны вiцязь,

Бывaлa, пoлeм цi дapoгaй cкaчa [1].

Tыпoвa гістарычнай з’яўляeццa i кaмпaзiцыя пaэмы. Пaэт aпicвae тoлькi caмыя знaчныя, вyзлaвыя мoмaнты дзeяння, нe iмкнeццa дa дэтaлёвaгa i пoўнaгa pacкpыцця cyвязi пaмiж iмi. Элeмeнт тaямнiцы, нeдaкaзaнacцi пpыcyтнiчae нa ўciм пpaцягy paзвiцця дзeяння. I тoлькi ў кaнцы, y эпiлoгy, yce пaдзei aтpымлiвaюць пoўнae тлyмaчэннe. Taкaя пaбyдoвa пaэмы нaдae ёй i зaймaльнacць, i дpaмaтызм.

Паэмай “Гражына” А. Міцкевіч падкрэсліваў, што важны ў жыцці не асабісты сямейны канфлікт, а перш за ўсё трагедыя народа, абарона яго маральна-баявога адзінства, яго лёсу, яго шчасця.

Поўнае яднанне ўсіх патрыятычных сіл дзеля агульнага выратавання –такой была думка паэта. Сам Міцкевіч казаў аб масавасці арганізацыі філаматаў, згуртаваннях шэрагаў прагрэсіўна думаючай моладзі, аб спробах аб’яднаць насельніцтва ўсяго краю для барацьбы з прыгнятальнікамі.

“Гражына” напісана такім чынам, што яна нагадвае старажытную песню Літоўскага спевака-барда. Паэт апранаў маску барда і вёў апавяданне так, як быццам ён сам жыў у тыя далёкія часы і асабіста назіраў за падзеямі” [2, с. 33].

Амаль усе даследчыкі – рускія, польскія, якія пісалі пра “Гражыну”, заўсёды адзначалі, што адной з самых каштоўных вартасцяў паэмы з’яўляецца яе мова. “Ужываннем больш старадаўніх формаў мовы паэту атрымалася падкрэсліць гістарычны фон і выказаць вядомыя настроі і адносіны сваіх герояў адзін да аднаго” [3, с. 36].

Некалькі пазней рускі навуковец П. П. Дуброўскі вельмі трапна сказаў: “гэтая аповесць зусім пераносіць нас у той век, у якім адбываецца яе дзеянне. Міцкевіч надаў ёй строгі і змрочны каларыт; самы верш яго адрозніваецца цвёрдасцю і рэзкасцю; у ёй нават часта аднаўляюцца старадаўнія абароты, якія надаюць столькі любаты яго паэтычным формам” [4, с. 37].

У польскай літаратуры паэма А. Міцкевіча “Гражына” паклала пачатак жанру рамантычнай паэмы, якая распрацоўвае нацыянальна-гістарычную тэматыку.

Калі звярнуцца да апісання памяшканняў, то ў іх можна заўважыць элементы гістарычнага каларыту:

А ў вежы князя лямпа запалена

І зорачкай мігоча сіратлівай [1].

Цёмна ў апачывальні. На стале

Свяцільня ледзь цепліцца ў імгле [1].

Няўжо ў акне лампада не запалілася?

Але не жоўкне агеньчык сярод ночы [1].

У апісанні знешняга выгляду герояў таксама можна ўбачыць дэталі гістарычнага каларыту:

Выходзіць з апачывальні князь.

З плеч спадае, пурпуром палаючы,

Звычайнае адзенне баявое –

Шырокі плашч, а аблічча забралам скрыта,

Аблягае грудзі цяжка і туга

Бліскучая жалезная кальчуга;

У правіцы – пояс, у левай – малы шчыт [1].

З рук пажа ён узяў свой лук нясмела,

Меч справа прымацаваў [1].

Такім чынам, адзін са сродкаў стварэння гістарычнага каларыту ў паэме –зварот да рэальных гістарычных падзей. Імкнучыся ўсебакова раскрыць унутраны свет герояў, аўтар “Гражыны” робіць некаторыя новаўвядзенні і ўдасканаленні ў галіне вершаскладання і паэтычнай мовы. Уводзячы ў паэму архаізмы, ён збліжаў мову яе з мовай адлюстроўванай эпохі. А. Міцкевіч рабіў гэта з вялікім мастацкім тактам. Ён уводзіў у паэму толькі тыя словы, якія яшчэ не выйшлі канчаткова з ужытку і таму былі зразумелыя чытачам. Ужываючы стылізацыю моў у мэтах стварэння гістарычнага каларыту, А. Міцкевіч стварыў новы стыль эпічнай паэмы. У паэтычнай мове “Гражыны” сустракаюцца параўнанні, незвычайны парадак слоў у сказе, тыповыя для паэтыкі класіцызму. Але ўсе гэтыя прыёмы выкарыстаны для перадачы каларыту старажытнасці. Ад эпігонаў класіцызму А. Міцкевіча адрознівала менавіта гэта ўмелае, мэтанакіраванае выкарыстанне традыцыйных мастацкіх прыёмаў

2 Гісторыя і сучаснасць у паэме “Конрад Валенрод”

Увесь 1827 год А. Міцкевіч працаваў над паэмай “Конрад Валенрод”. У гэтай паэме паэт звяртаецца да сярэднявечнага перыяду гісторыі Літвы, барацьбы з крыжакамі. Яе герой найвышэй ставіць патрыятычны абавязак, у імя выратавання радзімы адмаўляецца ад усяго асабістага. Ён рамантычна цудоўны, велічны і трагедыйны. Конрад гатовы змагацца за айчыну да канца сваіх дзён і любымі сродкамі, але ён самотны ў лагеры ворагаў, таму яго барацьба – толькі першы крок, які не прынясе пладоў, калі не будзе працягнуты.

У паэме намаляваны найболей напружаныя моманты жыцця героя. Яго душэўныя парывы ​​складаныя і супярэчлівыя: самаадрачэнне дзеля свайго народа, невымоўныя туга і роспач, ваенная перамога, надрыўныя плачы за каханай жанчынай, гераічная гібель.

У празаічнай прадмове да паэмы аўтар заўважае, што апісвае тыя даўнія часы, калі язычнікі-літоўцы змагаліся з галоўным ворагам сваім – Тэўтонскім ордэнам, які пакарыў Прусію.

У 1391 г. у Марыенбург з’язджаюцца рыцары, каб абраць раздзел ордэна. Часцей за іншых прамаўляюць тут імя Валенрода-чужаземца, які сваімі подзвігамі ўславіў ордэн па ўсёй Еўропе. “Не толькі грознай вайсковай адвагай ён узвялічыў званне крыжака: але, пагарджаючы жыццёвымі дабротамі, ён у хрысціянскай доблесці ўзнёсся” [5]. Рыцар гэты “свайго зброі і гонару не прадаваў варагуючым баронам. У манастыры, спакус не дакранаючыся, цураючыся святла, ён праводзіць юнацкасць: яму чужыя і звонкі смех прыгажунь, і песень менестрэляў салодкаструннасць” [5].

У паэме “Конрад Валенрод” усе спадзяюцца, што Валенрод хутка заваюе Літву. Але ён “звычай продкаў дзёрзка парушае” [5]: заклікае рыцараў адмовіцца ад вайсковай славы і багацця. “Няхай будзе дабрадзейнасць нашай славай!” [5]. А ля муроў ужо гойсаюць ліцвіны. Конрад жа па начах ходзіць да вежы і ціха перамаўляецца з пустэльніцай. Яна спявае, як звярнуў яе, прыгажуню язычніцу, рыцар-хрысціянін у сваю веру і захапіў у чужую краіну.

У 1828 годзе ў Пецярбургу была выдадзена паэма “Конрад Валенрод” –адзін з найбуйнейшых твораў А. Міцкевіча другой паловы 20-х гадоў. У аснову сюжэта пакладзены падзеі перыяду XIII–XIV стагоддзяў – апісана барацьба літоўцаў з нямецкімі крыжакамі. Аўтар падрабязна апісвае адзін з эпізодаў барацьбы – помста героя паэмы Конрада Валенрода ворагам яго радзімы.

Конрадам кіруе ідэя грамадскага абавязку. У дасягненні сваёй мэты Валенрод не спыняецца ні на якія ахвяры, ён, не задумваючыся, адмаўляецца ад асабістага шчасця. Мэта вызвалення радзімы апраўдвае ўжывальную Валенродам у працэсе барацьбы з крыжакамі тактыку здрады.

Сюжэт паэмы даволі складаны. Герой паэмы Вальтэр Альфаў яшчэ ў дзяцінстве, у перыяд напады крыжакоў на яго радзіму, застаецца сіратой, ён трапляе ў рукі ворагаў, выхоўваецца ў асяроддзі крыжакоў. Лёс сутыкае Вальтэра з яго суайчыннікамі, таксама якія знаходзяцца ў палоне ў крыжакоў, – з літоўскім народным спеваком-вайделотом Хальбаном. Сваімі апавяданнямі і песнямі вайделот абуджае ў сэрцы Вальтэра любоў да яго роднай Літвы і нянавісць да яе прыгнятальнікаў – крыжакоў. У адным з бітваў Вальтэр пераходзіць на бок літоўцаў. Ён ажэніцца з дачкой літоўскага князя, Альдона. Аднак абставіны патрабуюць, каб Вальтэр ахвяраваў асабістым дабрабытам дзеля выратавання радзімы. Сілы крыжакоў вялікія. Каб падарваць іх магутнасць, Вальтэр пад імем Конрада Валенрода пранікае ў шэрагі крыжакоў, з тым каб спрыяць раскладанню іх ордэна. Конрад смелы, разумны і рашучы; яго абіраюць магістрам ордэна. Ужывальная Вальтэрам-Конрадам тактыка прыводзіць ордэн да згубы. Крыжакі выкрываюць планы Конрада. Ён гіне.

У кампазіцыйным дачыненні паэма А. Міцкевіча тыпова рамантычная. У ёй не даецца паслядоўнага выкладу падзей, ланцуг іх аднаўляецца паступова. Паэма складаецца з ўступлення і шасці частак, пабудаваных розна: гэта паэтычнае апавяданне (частка I “Выбранае”, частка IV “Пір”, частка V “Вайна”), або дыялог (часткі III і VI “Развітанне”).

А. Міцкевіч уключае ў паэму гімн (частка II), песню (частка II), баладу (“Альпухарская баллада” у частцы IV), “Песня вайделота” і “Аповесць вайделота” (частка IV). Гэтым самым знешняя складнасць лініі парушаецца. Аднак, кожная з “ўстаўных” частак выконвае пэўную ідэйную функцыю (апяванне прыгажосці літоўскай прыроды ў “Песні” ў частцы II, аднаўленне гераічнай гісторыі Літвы у “Песні вайделота”) і таму арганічна ўваходзіць у агульную тканіну апавядання.

У гістарычным плане дадзена апісанне героя: лёс яго незвычайны, асоба акружаная таямніцай.

Вобраз Валенрода заслугоўвае асаблівай увагі. Шмат у чым ён блізкі вобразу Гражыны. І Гражына, і Валенрод здзяйсняюць гераічны подзвіг дзеля сваёй радзімы. Яны выконваюць свой патрыятычны абавязак. Гэта моцныя, смелыя, мэтанакіраваныя і бескарыслівыя людзі. Аднак у паэме “Конрад Валенрод” А. Міцкевіч паглыбіў распрацоўку гістарычнага вобраза героя-адзіночкі. Гісторыя Валенрода, гісторыя яго подзвігу, здзейсненага дзеля народа, але і ў поўным адрыве ад яго, прыводзяць да высновы аб беспэрспэктыўнасьці барацьбы адзіночак. Гістарычны подзвіг Валенрода мае сваім моцным бокам гераічны ўзлёт, парыў, але і ў той жа час, ён тоіць у сабе слабасць, якая надае гэтаму подзвігу характар ​​ахвярнасці.

У вобразе свайго героя А. Міцкевіч не толькі праслаўляе мужнасць смелай і моцнай асобы, але і рашуча асуджае індывідуалізм. Тым самым быў зроблены важны крок па шляху стварэння такога ладу станоўчага героя-змагара, які моцнымі вузамі звязаны са сваім народам.

Дзякуючы пакладзенай у аснову паэмы “Конрад Валенрод” ідэі вызваленчай барацьбы, яна прагучала заклікам да актыўнай барацьбы за незалежнасць у гады, якія папярэднічалі польскаму паўстанню 1830–1831 гадоў, і непасрэдна ў дні самога паўстання.

Адноўленая А. Міцкевічам старонка з гісторыі мінулага з’яўлялася прыкладам барацьбы для яго сучаснікаў. Менавіта тым, што высокамастацкі твор Міцкевіча адпавядаў задачам, якія вылучаюцца практыкай нацыянальна-вызваленчай барацьбы, тлумачыцца вялікі поспех паэмы “Конрад Валенрод” у асяроддзі перадавой рускай і польскай грамадзкасці. Гэтым поспехам А. Міцкевіч у значнай ступені быў абавязаны сваёй дружбе з дзекабрыстамі і А. С. Пушкіным, дружбе, якая дапамагла яму глыбей зразумець яго навакольную сацыяльную рэчаіснасць і ўмацавала ў ім імкненне з яшчэ большай сілай і актыўнасцю змагацца за свабоду і незалежнасць радзімы [6].

У Расіі, у працэсе зносін з дзекабрыстамі, у свядомасці А. Міцкевіча канчаткова склалася і адужэла ідэя барацьбы з сацыяльнай несправядлівасцю.
У творчасці Міцкевіча пачалі вызначацца шляхі, якія прывялі яго ў бліжэйшыя наступныя гады да стварэння трэцяй часткі “Дзядоў” (1832) і “Пана Тадэвуша” (1834) – твораў, якія сведчаць аб пераходзе Міцкевіча на пазіцыі рэалізму.

Зараз, чытаючы паэму А. Міцкевіча “Конрад Валенрод”, можна пакінуць у баку руска-польскія адносіны той пары. Спрэчка славян паміж сабою, праўдзіва пакутлівая для абодвух бакоў, – зараз як бы дазволены або часова страціў сваю вастрыню. Можна чытаць паэму, не хвалюючыся аб тым, адкуль, навошта і супраць каго накіроўваў А. Міцкевіч сваю атручаную стралу. Калі паглядзець на Валенрода так, як калі б справа ішла не аб Расіі і Польшчы, а толькі аб чыстым пафасе патрыятызму і палітычнага падступства, якія адносяцца да абыякава чаго.

Патрыятызм, як асноўны рухавік паэмы, вядома, не мог і не зможа выклікаць ні ў кім пярэчанняў або папрокаў. А. Міцкевіч любіў сваю радзіму бязмежна. Тут яго перавага бясспрэчная. Але апеты ім у асобе Валенрода прынцып здрады і падступства выклікаў пярэчанні вельмі хутка.

Агульнавядома, што ў Польшчы канца дваццатых гадоў “Конрад Валенрод” зрабіўся кіраўніцтвам для змоўшчыкаў. Маладыя палякі, якія служылі ў войску, якім камандаваў у Варшаве вялікі князь Канстанцін Паўлавіч, прачыталі паэму Міцкевіча і адчулі сябе маральна свабоднымі ад прынесенай імі прысягі. На аглядах перад Канстанцінам Паўлавічам праходзілі цэлыя калоны маладых Валенродаў.

Конрад Валенрод, Вялікі Магістр Ордэна – твар гістарычны. Паражэнне яго арміі ў 1391 годзе – таксама гістарычна дакладна. Ёсць ўказанні і на тое, што паходжанне яго невядома, а імя Валенрода прысвоена. Смерць яго таксама акружаная нейкімі таямніцамі. Вядомыя, нарэшце, выпадкі, калі літоўцы, выкрадзеныя ў дзяцінстве і выхаваныя ў землях ордэна, пасля вярталіся на радзіму і станавіліся лютымі ворагамі тэўтонаў. Але лічыць менавіта Валенрода такім літоўцам і растлумачыць яго ўступленне ў Ордэн загадзя абдуманым здрадай у А. Міцкевіча гістарычных падстаў не было. Тут ён зусім не быў падахвочаны гістарычнай праўдай. Наадварот, ён цалкам адвольна тлумачыў (або ўяўляў) падахвочванні Валенрода.

Такім чынам, тэма доўга таімай помсты і тэма здрады спакусілі самі па сабе Міцкевіча. Нельга таксама забываць, што ад выхаду А. Міцкевіча з турмы да напісання паэмы прайшлі два гады, якія пражыў ён сярод рускіх; як ні кароткі былі яго адносіны з некаторымі з іх, напрыклад – з Рылеевым, усё ж ён павінен быў адчуваць сябе ў табары ворагаў, а мара аб вызваленні Польшчы вядома, не пакідала яго. Цалкам верагодна, што настроі і думкі “валенродаўскага” склада ў ім ўзнікалі не раз і выліліся, нарэшце, у паэму. Дзіўна было б выказаць здагадку, што Валенрод, якім мы бачым яго ў паэме, не ўяўляўся А. Міцкевічу тварам ідэальным.

Нельга забываць, што перад Міцкевічам было два ўзоры, два героя, дзве прадцечы валенрадызму, дастаткова праслаўленых паданнем і ўзвялічаных нашчадствам. Адзін з іх – біблейскі Самсон, з якім прама параўноўвае сябе Конрад у канцы паэмы. Іншы – германец Арміній, узяты ў палон рымлянамі, які стаў сябрам жніўня і загубіў рымскія легіёны ў вайне з германцамі.

Такім чынам, А. Міцкевіч не горш за іншых ведаў і іншую, маральную праўду аб старадаўнім граху валенрадызму. У паэме “Конрад Валенрод”, на вялікай глыбіні схавана ўся праўда пра Валенрода. У сваіх палітычных закліках Міцкевіч аб гэтай праўдзе маўчаў, узвальваў на сябе велізарны цяжар: ведаць, але маўчаць. Верыў, што і яму, як Валенроду, гэты грэх развітаецца за вялікую любоў да Радзімы. Прапаведаваў страшную злосць, падступства і нянавісць – у імя кахання. Таму так трагічны і так выдатны яго прыклад, адпісаны зусім не толькі палякам.

3 Гістарычны пачатак паэмы “Пан Тадэвуш”

“Пан Тадэвуш”– апошні буйны твор, які завяршае творчы ўзлёт паэта, уяўляе новы кірунак у развіцці польскага рамантызму пасля паразы Лістападаўскага паўстання (1831). Міцкевіч пачынае працаваць над “Панам Тадэвушам”, калі яшчэ не былі скончаны ні трэцяя частка “Дзядоў” (1832), ні “Кнігі польскага народа і польскага пілігрымства” (1832).

“Пан Тадэвуш” – гэта, у адрозненні ад старажытных эпічных твораў, “штучны эпас”. Старажытныя эпічныя песні – кампазіцыйна аднапланавыя, іх сюжэтныя лініі абрывачныя.

Паэма спецыфічна адлюстроўвае розныя перыяды ў жыцці Літвы–Беларусі. Адам Міцкевіч у сваім творы з дыстанцыі часу апісвае “paradise lost”, згублены рай – Літву, край свайго дзяцінства і маладосці. Міцкевіч-эмігрант паказвае правінцыяльны свет літоўскай шляхты 1811–1812 гг., ён ужо ведае аб трагічным лёсе гэтага ўтульнага кутка, прадбачыць новыя выпрабаванні, пошукі новых шляхоў жыцця народа, з-пад якога “знікае зямля”. Чэслаў Мілаш нездарма называе Міцкевіча “pogrobowcem dawnej Rzeczypospolitej” [7, с. 270].

А. Міцкевіч піша свой твор пасля філасофскага асэнсавання падзей канца XVII–пачатку XIX ст. Падзелы Польшчы, яе жыццё пад “zaborami”, барацьба за незалежнасць – гэта, па сутнасці, частка гісторыі і нашай Айчыны.

Адам Міцкевіч напісаў свой твор значна раней, у 30-я гады XIX ст. Паэме уласцівы смутак, бо аўтар, у адрозненне ад сваіх герояў, ведае, што было “потым”, але не можа дапамагчы, перасцерагчы, хоць не пакідае сваіх герояў ні на хвіліну, раючыся з чытачом аб магчымых перыпетыях дзеяння.

Азначэнне паэмы “Пан Тадэвуш” як твора “штучнага эпасу” найбольш адпавядае сутнасці справы.

У паэме “Пан Тадэвуш” А. Міцкевіч распавядае аб людзях і падзеях, якія ўжо “мінулі з ветрам” на ростанях гісторыі. Герояў у час апавядання ўжо няма на Літве, падзагаловак “Ostatni zajazd па Litwie” нададзены паэме нездарма.

Твор А. Міцкевіча прасякнуты смуткам: літоўскай шляхты няма і не будзе. Але паэма не ўспрымаецца як гісторыя толькі шляхецкая, бо адчуваецца прысутнасць усяго народа, яго агромніетай духоўнай моцы, складанай і багатай гісторыі. Прыгоды міцкевічавых Сапліцаў, іх уяўлеяні пра чалавека і свет А. Міцкевіч апісвае вельмі падрабязна, увесь час уводзячы ў аповяд і гістарычны, і архаічна-міфалагічны ўспамін.

Па сутнасці, А. Міцкевіч гаворыць, што людзі і цэлыя грамадскія групы гінуць, губляючы сувязь з першавытокамі быцця ў выніку гістарычных “скідаў” цэлых пластоў грамадства. Бо міф – гэта “бясконцы працэс сімвалізацыі, які цягнецца праз эоны і, з’яўляючыся найбольш першапачатковым праяўленнем чалавечага духу, застаецца жыватворным каранём таксама і для ўсіх будучых яго тварэнняў» [8, с. 59].

У паэме “Пан Тадэвуш” Літва–Беларусь шукае сама сябе, яе людзі – свайго ўласнага аблічча, – на розных этапах гісторыі. Паэма “Пан Тадэвуш” аб тым, як не нарадзілася дзяржаўная прыналежнасць тутэйшага люду. Бо скаланізаваная шляхта ў прынёманскім краі не можа стаць дзяржаваўтваральным элементам. Тэрмін “паляк” героі Міцкевіча атаясамліваюць з дзяржаўнай прыналежнасцю [9, с. 3–6].

Яны, адчуваючы сваю “іншасць” (ліцвіны!), хацелі б, тым не менш, мець надзею, што адроджаная ад “забору” дзяржава дапаможа ім адчуваць сябе ўтульна на іхняй зямлі. Гэта – шлях да суб’ектнасці больш высокага ўзроўню.

У паэме пакуты развіцця (ці, можа, неразвітасці) нацыянальна- дзяржаўнай ідэі ў свядомасці тутэйшага чалавека. Усе свае надзеі аўтар звязвае з гэтай ідэяй як асновай трываласці свету ў народнай свядомасці. Аўтар спадзяецца, што стыхійныя жыццёвыя сілы, першасныя асновы быцця не загінуць на ростанях гісторыі.

Дарэчы, М. Бердзяеў адзначае тры перыяды ў працэсе ўсведамлення чалавекам гістарычнага працэса:

1) “арганічнае ўспрыманне гістарычнага парадку: пазнанне задаволена фіксуе гэты парадак, тоеснасць чалавека з прыродай (“дачалавечае”);

2) “смута”: нараджэнне новага гістарычнага ўкладу, няма гэтай тоеснасці (“чалавечае”);

3) пачатак пазнання гісторыі чалавекам” [10, с. 442]. Супрацьпастаўленне сябе гісторыі, калі чалавек свядома ўключае і выключае сябе з гістарычнага працэса (“звышчалавеча”).

“У паэме – пачатак смутнага перыяду ў жыцці нашага народа. Страх за будучыню – «эсхаталагічны неспакой» не толькі наш, беларускі, але і агульнаславянскі” [11, с. 185]. Імкненне да адзінства шляху прымушае людзей адчуць бясконцасць іх блукання, іх вандровак у Сусвеце. Таму так важна знайсці тэарэтычна і адчуць душой, калі тэта мажліва, сістэмаўтваральны элемент, які б упарадкаваў усю сістэму архетыпічных вобразаў у падсвядомасці нашага народу, які б выявіў адметнасць нашага гістарычнага шляху, нашага спецыфічнага нацыянальнага светаадчування.

У крызісных гістарычных сітуацыях адбываецца несвядомае ажыўленне архетыпічнага вобраза. Герой дзейнічае з уласнай “архетыпічнай матрыцай”. Гэты працэс адбываецца незалежна ад жадання чалавека. Ваўкалак выконвае “вышэйшую волю”. Гэтым самым чалавек выводзіцца на якасна новы ўзровень развіцця, размыкаючы кола лёсу. Гэта праява містычнага светапазнання: у будзённым, звычным “хаваецца” іншае быццё. Гэта – як непасрэдная сувязь з першаасновай свету, далагічная, якую чалавек не можа ні зразумець, ні кантраляваць.

Чытач знаходзіць у паэме мастацкі вобраз, які ашаламляльна кантрастуе з усім, што было створана раней або стваралася паралельна. Літву як край велікамучанікаў, якія памятаюць аб сваім святым абавязку перад айчынай, замяшчае выяву шчаслівай радзімы. На змену выкрыцця і патэтыцы прыходзяць гумар і лірызм. Разам з тым трагічны лёс польскага народа і асабістая драма паэта захаваліся ў “Пане Тадэвушы” як асаблівыя рысы ва ўяўленні яго роднай Літвы.

У канцы траўня 1933 гады Міцкевіч пісаў Юльяну Ўрсыну Нямцэвічу аб тым, што піша сельскую паэму, у якой ён імкнуўся захаваць памяць аб даўніх традыцыях і намаляваць карціну вясковага жыцця, палявання, забаў, бітваў, наездаў і г. д. Падзеі адбываюцца ў Літве каля 1812 года, калі ды яшчэ былі жывыя даўнія паданні і захоўваліся рэшткі былога вясковага жыцця , а ў лісце да Эдуарда Антонія Адыньца прызнаваўся, што лепшае ў “Пане Тадэвушы” – гэта спісаныя з натуры карціны краю і родных традыцый. Варта ўдакладніць – край, з якім паэт вось ужо амаль дзесяць гадоў як быў разлучаны і які жыў толькі ва ўспамінах, агульных у Міцкевіча з іншымі суайчыннікамі-эмігрантамі. Вострая туга па радзіме, настальгія абвастрала памяць паэта-выгнанніка.

Цікавасць да арыгінальных рыс літоўскай шляхты, якія вызначаюць яе непаўторнасць, узнікае ў Міцкевіча ў юнацтве. Эстэтыка рамантызму, прыроджанае пачуццё прыгожага і любоў да роднага краю звярнулі ўвагу паэта на захаваныя элементы народнасці, вераванняў, традыцый і звычаяў, бытавой культуры шляхты. Аб незвычайна эмацыйных адносінах Міцкевіча да роднага краю кажа, напрыклад, той факт, што, працуючы ў 1836–1838 гадах над гісторыяй Польшчы, ён вызначыў руска-літоўскія землі як геаграфічны цэнтр славянства. Вялізны лясісты край, які злучае ўсходнія і заходнія землі былой Рэчы Паспалітай, уяўляўся паэту адным вялікім “матачнікам”, паэтычнае апісанне якога мы знаходзім у чацвёртай кнізе “Пан Тадэвуш”. У паэме гэта царства звяроў, міфічны край, які ахоўваецца непраходнымі дрыгвамі.

Ствараючы вобраз шляхты як зборнага героя, Міцкевіч у цэнтры гарманічна арганізаванай мастацкай прасторы паэмы змясціў шляхецкую сядзібу (Сапліцава) і шляхецкі засценак (Добжын) і іх насельнікаў. Выбіраючы засценак месцам дзеяння, а яго насельнікаў – галоўнымігероямі сваёй шляхецкай гісторыі, паэт праводзіць выразную мяжу паміж Літвой і астатнім светам, паколькі шляхецкія засцянкі на літоўска-беларускіх землях Навагрудчыны былі ўнікальнымі этнічна-эканамічнымі фармацыямі, якія рэдка сустракаюцца нават у Цэнтральнай Польшчы і падчас напісання паэмы ўжо знікаючымі.

Падзеі ў паэме разыгрываюцца ў глыбока схаваным на правінцыі Сапліцава. Толькі тут можна “надыхацца айчынай”. Не выпадкова, даючы шостай кнізе паэмы назву “Засценак”, А. Міцкевіч палічыў патрэбным падкрэсліць, што “ў Літве называюць аколіцай ці засценкам шляхецкае селішча, каб адрозніць яго ад уласна вёсак ці сёлаў, гэта значыць сялянскіх паселішчаў” [Адам]. Ад ваколіц і засценкаў бралі пачатак асноўныя элементы сацыяльна-бытавога ўкладу Рэчы Паспалітай – суседства і свойскасць, якія прыводзілі да зацвярджэння адных і тых жа прынцыпаў, падпарадкавання той жа ідэалогіі, якая вызначала пазіцыю і лад жыцця шляхты. Існаванне такой сувязі вяло да зацвярджэння агульных ідэалагічных каштоўнасцяў – шляхецкая свабода, роўнасць, вера, якія, быўшы “прачулымі” калектыўна, стваралі аснову для эмацыйнай інтэграцыі шляхты. У цяжкіх умовах разбораў, калі Польшча страціла палітычную суверэннасць, разважаючы пра будучыню радзімы, менавіта ў гэтай форме грамадскага ўкладу паэт убачыў залог захавання “нацыянальнага духу”, тую глебу, на якой нацыя адродзіцца. Для А. Міцкевіча важна, што засценак аберагаў традыцыі, глыбока прачутыя простымі людзьмі.

Такім чынам, менавіта са шляхецкім дваром, шляхецкім засценкам, А. Міцкевіч звязваў надзеі на адраджэнне самабытнасці Польшчы.

Непарушны парадак з’яўляецца гарантыяй працвітання любога грамадскага інстытута, няхай гэта будзе маленькая сям’я ці складаны сацыяльны арганізм вялікай дзяржавы.

Вось чаму нават вольны шпацыр у лес або паход за грыбамі праходзяць паводле выразна пазначанага рытуалу, у якім усе ўдзельнікі – прадстаўнікі шляхецкага “мінікалектыву”, які патрабуе захавання парадку:

Ніхто не думаў тут аб выкананні правілаў,

Ніхто мужчын і дам у парадку не расставіў,

Але цяжка было б не выконваць прыстойнасцей:

Суддзя захоўваў у хаце былых часоў звычай,

І патрабаваў ад усіх ён даніны павагі

Для старасці, розуму, чыноў і становішчы.

Хто прыязджаў да суддзі, пераймаў парадак,

Якім усё вакол у маёнтку дыхала,

Хоць незнаёмы яму парадак быў спачатку [12].

Варта падкрэсліць, што ў самавызначэнні шляхты знешні выгляд адыгрываў важную ролю. Ужо ў канцы сярэднявечча польская шляхта насіла адзенне, адрознае ад адзення іншых сацыяльных пластоў.

У XVI – XVIII стагоддзях абавязковымі элементамі шляхецкага гарнітура становіцца доўгі жупан, перацягнуты поясам, на які зверху апранаўся кунтуш, з характэрнымі адлётамі як бы разрэзаных рукавоў. Касцюм вар’іраваўся ў залежнасці ад маёмаснага і сацыяльнага становішча ўладальніка.

Ва ўмовах палітычнай няволі традыцыйны шляхецкі гарнітур – сімвал нацыянальнага духу, самабытнасці і патрыятызму героя.

Падобную функцыю выконвае ў паэме танец, які з’яўляецца адным са згусткаў нацыянальнага пачатку, этнаадрознай прыкметай героя. У паэме Міцкевіча, у IX кнізе Бітва, першы заяўлены ў паэме нацыянальны танец – мазурка – не адбудзецца, нягледзячы на ​​заклікі ксяндза Робака, які гэтым танцам хацеў адцягнуць увагу вайскоўцаў і вызваліць палонных:

Ксёндз закрычаў: “Танчыць! Ад вас я не адстану!

Хоць і квестар я, а падбяру сутану!

Я таксама мазурыст!” [12].

Вядома, што падчас працы над “Панам Тадэвушам” Міцкевіч старанна збіраў рысы даўніх звычаяў, каб пагрузіць чытача ў атмасферу Літвы часоў свайго дзяцінства і юнацтва.

Такім чынам, усё, аб чым піша А. Міцкевіч – гэта эпічная развага над тым, што адбылося. Нічога нельга змяніць. Але аўтар хоча распазнаць нейкую праўду і пра саміх сябе, перажываючы свой уласны тэкст, знайсці апірышча, паставу. Канцэпцыя выявы літоўскай шляхты як галоўнага героя паэмы Адама Міцкевіча “Пан Тадэвуш” падпарадкавана апазіцыі “свой” – “чужы”. Гэтая апазіцыя, вырашаная ў міфалагічным ключы згодна з эстэтыкай рамантызму, вызначае ідэйны сэнс паэмы і працуе на стварэнне ідэальнай выявы “свайго”. Міцкевіч звяртае ўвагу на такія найважнейшыя ў стварэнні выявы элементы, як канфлікт, які дае падставу для разгляду характару калектыўнага героя як нацыянальнага; гаворка, гарнітур, бытавую культуру, танец, якія адсылаюць да ўласна польскага, звязанага з традыцыямі і звычаямі даўняй Рэчы Паспалітай. Гэтыя характарыстыкі, падтрыманыя зваротам да анамастыкі і да этыкету, ляжаць у аснове сучаснай этналогіі.

Заключэнне

У выніку праведзенага даследавання мы прыйшлі да наступных высноў.

Ідэі і тэмы, намечаныя ў баладах, А. Міцкевіч развіў у сваім буйным творы – паэме “Гражына”. “Гражына”– адна з першых у польскай рамантычнай літаратуры гістарычных паэм. Паэма А. Міцкевіча “Гражына” паклала пачатак героіка-патэтычнай лініі ў польскім рамантызме і стала першым узорам рамантычнай паэмы (паэтычнай аповесці). Гістарызм выказаўся тут галоўным чынам у спробе перадаць каларыт эпохі. Мінулае (час барацьбы літоўцаў з Тэўтонскім ордэнам) служыла падставай для пастаноўкі грамадска-маральных праблем (абавязак кіраўніка лічыцца з пачуццямі народа, недапушчальнасць змовы са знешнім ворагам і г. д.). Пафас паэмы засноўваўся на перакананасці ў захапляльным уздзеянні самаадданага подзвігу. А. Міцкевічу спадарожнічалі элементы, якія далі каларыт аддаленай эпохі, рамантычную эмацыйнасць (пейзаж выкарыстоўваўся, напрыклад, як сродак стварэння гісторыі). Знешні выгляд герояў, прылады – усё гэта з’яўляецца элементамі гістарычнага каларыту.

Патрыятычная ідэя паэмы, якая складалася ў асуджэнні эгаізму і здрады, якая праслаўляе самаадданае служэнне грамадзянскай абавязку, сустрэла жывы водгук у чытачоў.

Паэма чаруе сваёй навізной, змястоўнасцю, вернасцю гістарычнай рэчаіснасці, сувяззю з сучасным жыццём і, нарэшце, яркімі вобразамі, незвычайнай прыгажосцю мовы і гучнасцю вершаў.

Вяршыняй творчасці А. Міцкевіча з’явілася патрыятычная паэма “Конрад Валенрод”. Можна заўважыць, што у паэме аўтар апісвае тыя даўнія часы, калі язычнікі-літоўцы змагаліся з галоўным сваім ворагам – Тэўтонскім ордэнам, які пакарыў Прусію. У “Конрадзе Валенроде” праслаўляюцца гераічныя дзеі і патрыятычны абавязак перад Радзімай. У паэме адбываецца трагічнае сутыкненне доўгу і пачуцця – герой адмаўляецца ад асабістага шчасця. Нарэшце, на алтар свабоды і незалежнасці сваёй радзімы ён прыносіць апошняе – уласнае жыццё. Паэма А. Міцкевіча “Конрад Валенрод” атрымала шырокі палітычны рэзананс, моладзь убачыла ў ёй заклік да паўстання. Але перадавая грамадскасць звярнула ўвагу на памылковасць абранага Конрадам шляху. У сваёй барацьбе Конрад самотны. Ён змагаецца за народ, але без народа. Шчасце і свабоду нельга заваяваць такім шляхам.

“Пан Тадэвуш” па праве належыць да лепшых твораў сусветнай літаратуры. У паэме А. Міцкевіча “Пан Тадэвуш” адчуваецца велічны подых эпасу, агульная эпічная прастора, свет, які гіне і адраджаецца на ростанях гісторыі. Істотная адзнака эпічнага твору – тое, што ён заснаваны на гістарычных падзеях, на паданнях, дзе гістарычны факт, страціўшы дэтальныя падрабязнасці, успрымаецца пачуццёва, задаючы настрой, дапамагаючы ўспрымаць чалавека і свет. Такім паданием з’яўляецца для беларусаў успамін аб слаўным мінулым іх Айчыны.

А. Міцкевіч дапамагае пачуццёва ўявіць гістарычную сітуацыю, зразумець сёння, як далёка нам яшчэ да Беларусі, усвядоміць новыя этапы нараджэння беларускага грамадства, пакутлівы шлях развіцця беларускай нацыянальнай культуры, дзяржавы, чалавека-беларуса з яго адметнымі асабовымі рысамі, маральна-псіхалагічным складам.

У паэме “Пан Тадэвуш” – разбурэнне старога светапогляду, старой карціны свету, адмаўленне ад старой міфалагемы, пошукі новага разумення свету. Бо свет у паэме – гэта чалавек, які прыходзіць да ўласнага лёсу, шукае сябе і зямлю свайго існавання.

Спіс выкарыстаных крыніц

1 Чытаць анлайн Гражына аўтара Міцкевіч Адам [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: https://www.rulit.me/books/grazhyna-read-316663-1.html. – Дата доступу: 20.03.2022.

2 Саветаў, С.С. “Адам Міцкевіч” / С.С. Саветаў. Выдавецтва Ленінградскага універсітэта, 2005. – 186 с.

3 Горскі, И.К. Адам Міцкевіч: 100 год са дня смерці, 1855–1955 / І.К. Горскі. – М.: Выдавецтва АН СССР, 1995. – 276 с.

4 Дуброўскі, П. Адам Міцкевіч, “Айчынныя запіскі” / П. Дуброўскі. – СПб, 1998. – 267 с.

5 Конрад Валенрод. Міцкевіч Адам [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_003601364. – Дата доступу: 20.03.2022.

6 Гістарычная аповесць А. Міцкевіча “Конрад Валенрод”. Трагедыя галоўнага героя. Тэма асабістага шчасця і волі, шчасця Айчыны [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: http://webkonspect.com/?id=1987&labelid=19633 &room=profile. – Дата доступу: 20.03.2022.

7 Czeslaw Milosz. Historia literatury polskiej do roku 1939. – Znak, Krarow, 1993.

8 Юнг, К.Г. Современность и будущее / К.Г. Юнг. – Мн.: Университетское, 1992. – 324 с.

9 Мархель, Ул. “Пан Тадэвуш” i “Новая зямля”, або дзве ментальнасці аднаго архетыпа / Ул. Мархель // Кантакты і дыялогі. – Мн., 1998. – № 7 – 8. – С. 3 – 6.

10 Бердзяеў, H. Сэнс гісторыі / Н. Бердзяеў. – М., 1999. – 225 с.

11 Конан, У. Быццё i час у люстэрку паэзіі (Нататкі пра творчасць Яна Чыквіна) / У. Конан // Ян Чыквін. Далёкія і блізкія. – Беласток, 1997. – С. 185.

12 Адам Міцкевіч. Пан Тадэвуш [Электронны рэсурс]. – Рэжым доступу: https://libcat.ru/knigi/starinnaya-literatura/229552-2-adam-m-ckev-ch-pan-tadevush.html. – Дата доступу: 20.03.2022.