Інтымная лірыка Я. Янішчыц

Змест

Уводзіны…..………………………………………………………………….............3

Заключэнне……………. …………………………………………………………...22

Спіс выкарыстаных крыніц………………………………………………………..24

Уводзіны

Лірыка, як адзін з самых суб'ектыўных, ментальна апасродкаваных відаў паэтычнай творчасці, вельмі своеасабліва вымярае і правярае каардынаты рэальнага свету, у якім мы жывем. Для паэта-лірыка свет адначасова дастатковы ў сваёй невычэрпнасці і недастатковы, таму што душа паэта заўсёды імкнецца да няздзейсненага, тагасветнага. Мара, ідэал вядуць лірыку, не толькі яе паэтычныя адкрыцці поўныя рамантычных тэндэнцый, але шмат у чым яны таксама вызначаюць яе жыццёвы шлях, спосабы ўзаемаадносін са светам. Можна сказаць і так: лірык найбольш востра з усіх майстроў мастацкага слова ставіцца да разгортвання свайго духоўнага свету ў свет свайго існавання, ва ўзаемадзеянні з якімі рэалізуецца яго мара аб ідэале. Таму ў лірычным выглядзе творчасці слова найбольш поўна ўвасабляюцца складаныя ўзаемаадносіны духоўнага і матэрыяльнага, суб'ектыўнага і аб'ектыўнага, імгненнага і вечнага, канечнага і бясконцага.

У беларускай паэзіі таксама жаночы твар. Алаіза Пашкевіч (Цётка), Канстанцыя Буйло, Вера Вярба і іншыя паэткі, разам з паэтамі-мужчынамі, унеслі свой творчы ўклад у ідэйна-эстэтычнае развіццё беларускага мастацкага слова, спрыялі паглыбленню яго лірычнага зместу і духоўнасці. Са старажытных часоў і па сённяшні дзень працягваецца безупыннае спаборніцтва паміж жанчынай і мужчынам.

У нашы дні любоў і павагу да жанчыны – ледзь ці не адзіная і найвялікшая творчая сіла. Старажытныя філосафы сцвярджалі, што светам кіруюць каханне і голад. Калі няма ежы, узнікае пагроза біялагічнага існавання чалавека. А калі няма кахання, то жыццё абмяжоўваецца біялагічным існаваннем.

У наш час кожны чалавек марыць пра шчасце для сябе і для тых, каго ён любіць, каму ён робіць дабро. Як вядома, шчасце – гэта стан душы. Жанчына –гэта душа народа. Якая жанчына – такі і народ. І, калі жанчыны-паэткі выбралі каханне, дабрыню і любоў вечнымі спадарожнікамі сваёй творчасці, гэта адзначала, што яны змогуць жыць у нашых сэрцах доўгія гады. Неаднаразова адзначалася, што жанчыны-паэткі найбольш адчувальныя да найтонкіх праяў чалавечай душы, да фізічных і маральных пакутах чалавека. Паэтычным талентам Бог надзяляе тых мужчын і жанчын, якія ахвяруюць сабой дзеля вялікай мэты – прыцішыць нашы трапяткія душы. Няхай яны сагрэюць сёння, няхай нашы сэрцы напоўняцца дабрынёй ад тых шчырых і простых вершаў, якія падаруюць усім Беларускія паэткі.

Пішучы пра прыналежнасць творчасці Я. Янішчыц да жаночага накірунку ў беларускай паэзіі другой паловы XX стагоддзя, У. Гніламёдаў адзначае, што жаночасць у ёй “звязана якраз з музычнасцю верша, некаторай ідэалізацыяй рэчаіснасці, інтымнымі інтанацыямі, унутранай даверлівасцю, схільнасцю да эмацыянальнага абжывання свету” [1, с. 241]. Таму пры вызначэнні спецыфікі жаночай лірыкі неабходна ўлічваць як мага шырэйшую сукупнасць фактараў.

Яўгенія Янішчыц – яркая і таленавітая паслядоўніца традыцый нацыянальнай паэзіі – перш за ўсё, традыцый духоўнасці і лірызму, якія звязаны з праявай кахання да роднай зямлі, філасофіі народнага жыцця, яднання чалавека і прыроды.

Я. Янішчыц была і застаецца для нас паэтам з чароўнай іскрай, тым, каму было дадзена ствараць тое, чым можна дыхаць, і чые творы з'яўляюцца не толькі здабыткам гісторыі літаратуры, але і культурнай спадчынай усёй нацыі. Для многіх чытачоў так яно і ёсць. Янішчыц засталася шчымлівай лірычнай паэтэсай, якой было дадзена слова кранаць сэрцы, узвышаць эмоцыі і ачышчаць душы.

Паэтка Я. Янішчыц з самага пачатку сваёй творчасці прыцягнула пільную ўвагу крытыкаў. Р. Бярозкін, Д. Бугаёў, В. Гніламёдаў, П. Дубайла, С. Лавшук, М. Мішчанчук, С. Калядка і іншыя з цікавасцю і энтузіязмам пісалі пра паэтку. Даследчыкі паэтычнай творчасці Янішчыц часцей за ўсё акцэнтуюць сваю ўвагу на такіх тэматычных кірунках, як асэнсаванне паэткай свайго роднага краю, яго прыроды, жыхароў, праблем сучаснага жыцця беларусаў. І ўсё менш увагі надаецца адной з усёабдымных тэм, якой з'яўляецца каханне.

Мэта курсавой работы – раскрыць інтымную лірыку як адзін з напрамкаў паэзіі Я. Янішчыц.

Мэта вызначае рашэнне наступных задач:

Аб'ектам даследавання з'яўляецца лірыка Я. Янішчыц.

Прадметам даследавання з'яўляецца інтымная лірыка Я. Янішчыц.

Практычная значнасць і навуковая навізна атрыманых вынікаў: вынікі курсавога даследавання могуць быць выкарыстаныя пры падрыхтоўцы да практычных заняткаў у вышэйшых навучальных установах, пры напісанні новых курсавых, дыпломных работ і рэфератаў пра беларускую пісьменніцу Я. Янішчыц.

1 Каханне як асабовае пачуццё кожнага чалавека

Пачуццё кахання як асабовая з'ява асабістага жыцця кожнага чалавека, асабліва свежае і ўнікальнае, хвалюючае і драматычнае ў самым пачатку свайго ўзнікнення, цікавіла і натхняла многіх пісьменнікаў: Уільям Шэкспір (“Рамэа і Джульета”), Аляксандр Пушкін (“Яўген Анегін”), Фёдар Дастаеўскі (“Белыя ночы”), Іван Тургенеў (“Першае каханне”), Янка Купала (“Яна і я”), Якуб Колас (“На ростанях”) і іншыя.

Сусветная літаратура стагоддзямі сцвярджала відавочную ісціну аб тым, што толькі ў каханні і з яго дапамогай чалавек становіцца асобай. Паэт Генрых Гейне даў вобразнае і дакладнае апісанне ўспрымання свету закаханымі: гэта страшэнны землятрус душы, у выніку якога чалавек па-новаму бачыць сябе і навакольны свет. У літаратуры мінулага стагоддзя таксама надавалася шмат увагі ідэі аб тым, што ў эпоху войнаў і рэвалюцый, багатую праявамі бесчалавечнасці і агрэсіўнасці, занадта шырока былі распаўсюджаны такія негатыўныя з'явы, як жорсткасць, злосць, зайздрасць, абыякавасць, апатыя. У сучасным свеце сфера кахання да бліжняга прыкметна збяднела і звузілася, у тым ліку і інтымнае пачуццё кахання. Усё гэта наглядна сведчыла аб вострым недахопе пачуццяў кахання ў жыцці.

Мастацкая літаратура, поруч з рэлігіяй, філасофіяй, псіхалогіяй, з дапамогай уласных сродкаў вобразнага спасціжэння рэчаіснасці робіць усё магчымае, каб абудзіць у сучаснасці здольнасць любіць жыццё, перш за ўсё другога чалавека, кахаць і быць каханым. Паэты прысвячалі каханню свае вершы, празаікі пісалі раманы, мастакі – карціны, а кампазітары – рамансы. Творы паэтаў і празаікаў, драматургаў адлюстроўваюць шматлікія канкрэтныя праявы гэтага вялікага пачуцця, яго віды і формы, вымярэння і аспекты. Тэма кахання – адна з галоўных у беларускай мастацкай літаратуры.

Каханне – гэта моцнае пачуццё, якое робіць чалавека прыгожым, духоўна багатым.

Пошуку падыходаў да спасціжэння сутнасці, праяў гэтага самаадчування Я. Янішчыц прысвяціла шмат радкоў у сваіх паэтычных творах. У вершах каханне паўстае перад намі як шматграннае духоўная якасць, у якой, як у фокусе, перасякаюцца супрацьлегласці біялагічнага і духоўнага, асабістага і сацыяльнага, інтымнага і агульназначнага. Майстэрства паэткі, арыгінальнасць і глыбіня яе выхадаў у звычайныя жыццёвыя і маральныя сітуацыі – у іх і выснова, і сэнс, і разгадка самых звычайных і самых вострых любоўных калізій – даюць поўнае права вылучыць тэму кахання як адзін з важных тэматычных напрамкаў паэтыкі Я. Янішчыц.

Інтымная лірыка Янішчыц уяўляецца нам шматграннай. З аднаго боку, яна неадрозная ад усіх астатніх тым, што адлюстравана ў творчасці паэткі. З другога – само каханне, па сутнасці, з'яўляецца імем жыцця. У цэнтры ўвагі паэткі, яе разумення кахання як найбольш свабоднага, незалежнага і непрадбачанага выражэння глыбіні чалавечай асобы, знаходзіцца чалавек, яго душа, яго сэрца, якія асвятляюцца і саграваюцца ў імя шчасця іншых людзей.

Каханне ў паэтыцы Я. Янішчыц – гэта не вузкаэгаістычнае пачуццё, накіраванае на самаўдасканаленне асобы, вырашэнне яе асабістых інтарэсаў. Яно выказвае сацыяльную і маральную актыўнасць асобы і ідэалізацыю каханага чалавека, адноснае самазабыццё і бескарыслівасць чалавека, валодае ўсёачышчальнай сілай, фармуе ў чалавеку чалавечае, прымушае яго далучацца да самага ўзвышанага ў свеце.

У працах Я. Янішчыц вызначаецца каханне да жыцця, да сваёй роднай зямлі, да сваёй маці, да сваёй каханага і каханай. Каханне выступае як адмаўленне зла і фарміраванне гарманічных адносін паміж людзьмі. Каханне ў вачах закаханых выступае найвялікшай каштоўнасцю жыцця, дзеля зацвярджэння і захавання якой можна пераносіць любыя нягоды і выпрабаванні, цярпліва вытрымліваць не толькі неразуменне іншых людзей.

Тэма кахання як складанага, драматычнага пачуцця, у якім выяўляецца супярэчнасць паміж лёсам і марай, пазначаная ўжо ў першым зборніку Я. Янішчыц “Снежныя грамніцы”, які ў цэлым мае мажорную танальнасць, прасякнуты юнацкай верай у шчаслівую будучыню. Верш “Хвіліны пройдуць дарагія...” – гэта як бы толькі прадчуванне будучага болю і тугі: “І зменяць дні зусім другія // Той дзень, што шчасце абяцаў” [4, с. 79].

Для паэткі наогул, у значнай ступені, у адрозненні ад “звычайнага” чалавека, характэрна адмысловая адчувальнасць у адгадванні (прадугаванні) яе лёсу. І, з іншага боку, слова паэткі таксама можа пэўным чынам ўздзейнічаць на яе лёс “матэрыялізуючы” уласцівыя ёй энергетычныя жыццёвыя патэнцыі.

Д. Бугаёў пісаў , што “драматычнае напружанне, успрыманне жыцця не толькі ў адных ружовых танах, характэрна і для першага зборніка Янішчыц” [5, с. 325]. У вершы “Хвіліны пройдуць дарагія...” з'яўляецца вобраз паэткі (лірычнай гераіні), які вызначаецца прыкметамі амбівалентнасці, гэта значыць накіраваны адначасова на ўзнёслыя пачуцці, выкліканыя успрыманнем жыцця ў яе першаснай прыгажосці і чысціні. У далейшым гэтая дваістасць унутранага свету паэткі будзе толькі выяўляцца, набываючы з часам драматычны характар.

У светапоглядзе Янішчыц выразна праявіліся рысы рамантычнага стаўлення да жыцця. “Пачынаецца ўсё з любві” [6, с. 9] – у гэтых словах з аднаго з лепшых, на думку крытыкаў, вершаў Я. Янішчыц у канцэнтраванай форме паказана разуменне паэткай сутнасці гэтага ўсёабдымнага пачуцця. Аўтар будуе сваю канцэпцыю не з дапамогай дэкларацый. У гэтым вершы, як і ў многіх іншых, вядучую ролю адыгрывае інтанацыя лірычнага выказвання, яго дыялагічная форма, якая прадугледжвае зварот да адрасату, “нябачнаму” чытачу.

Тэма кахання, пазначаная ў першай кнізе лёгкімі рыскамі, пазней займе цэнтральнае месца ў творчасці Я. Янішчыц. У гэтай тэме ў поўнай меры праявіўся яе лірычны талент, які набыў драматычныя рысы светапогляднага характару. Каханне, любоў да паэткі – гэта не проста адносіны неабыякавых адзін да аднаго людзей. Гэта спосаб духоўнага існавання, які вызначае характар адносін да людзей, свету, жыцця. У каханні правяраюцца маральныя каштоўнасці чалавека, яго здольнасць да самаахвярнасці, шчырасці і бескампраміснасці.

Крытыкі зусім аднадушна прызналі, што ў першай кнізе Я. Янішчыц, непасрэднасць і шчырасць пачуццяў, прага юнацкіх парываў выявіліся ў самай выразнай форме. Па словах Р. Бярозкіна, гэта было “прыгожае прадвесне, і словы выляталі з душы, як ластаўкі з гнёздаў вясны” [7, с. 29]. У той жа час у некаторых ацэнках няяўна змяшчалася меркаванне аб пэўным палягчэнні светапогляду і настойлівасці першай кнігі Я. Янішчыц, поўная адсутнасць духоўнага гарызонту лірычнай гераіні, адсутнасць якіх-небудзь больш ці менш важкіх жыццёвых клопатаў і праблем у яе поле зроку. Гэта была памылковая думка. Гэта было аспрэчана ў палеміцы Л. Грэчанікава з крытыкам Д. Бугаёвым. Ён заўважыў: “Жыццё, пры ўсім яго харастве і непаўторнасці, не ўяўляецца паэтэсе зусім ужо бясхмарным і пазбаўленым супярэчлівасці” [6, с. 10]. Крытык прывёў пераканаўчыя доказы таго, што ў "Снежных грамніцах” ёсць унутраная драма светапогляду, перажыванне аўтарам складаных жыццёвых калізій.

Для Я. Янішчыц з самага пачатку яе творчага шляху было характэрна ўспрыманне жыцця як складанай, дыялектычнай з'явы, у якой боль часта мяжуе з радасцю, са шчырасцю і дабрынёй – са здрадай і нянавісцю. Проста гэтыя матывы жыццёвых супярэчнасцяў не былі раскрытыя так ярка, як у наступных кнігах паэткі. У асноўным яны прысутнічалі ў падтэксце лірычнай выразы, прыцемненыя агульнай карцінай радаснага пазнання і прыняцця жыцця як неацэннага дару.

У жыцці, разумее юная паэтка, цяжка аддзяліць яго светлыя бокі ад цёмных, часам змрочных. На шляху кахання могуць сустрэцца “адчужэнне, боль і нянавісць”. У пэўнай ступені тут выяўляецца здольнасць паэткі інтуітыўна асэнсоўваць свой жыццёвы і творчы шлях, здольнасць прадказваць яго будучыя праявы.

Верш заканчваецца такімі радкамі, якія быццам змяшчаюць канчатковы і бясспрэчны вердыкт: “Пачынаецца ўсё з любві, // А інакш і жыць немагчыма [4, с. 95].

У гэтым заключным акордзе верша чытаецца бескампрамісная жыццёвая пазіцыя паэткі, нязручнасць яе поглядаў у адносінах да абраным ёю духоўна-маральным прыярытэтам. Да апошняга кроку ў жыцці (самага трагічнага) яна застанецца верная выбраным шляху раз і назаўжды.

У вершы “Ты пакліч мяне. Пазаві...” яго дыялагічная форма (у цэлым яна вельмі характэрная для паэтыкі гэтага аўтара, асабліва калі гаворка ідзе пра інтымную лірыку) звязвае прадмет лірычнай выразы не толькі з яе адрасатам, але і з таемным светапарадкам, яе маральным імператывам. Лірычнае пачуццё падымаецца да філасофскага разумення законаў быцця.

Адзначыўшы, што ў цэлым паэтка выказваецца “з дзіўнай лёгкасцю і непасрэднасцю” В. Гніламёдаў звяртае ўвагу чытача на тое, што “прастата яе верша не мае нічога агульнага са спрошчанасцю” [1, с. 243]. І, сапраўды, эмацыйнасць і суб'ектыўнасць, асабістае ўспрыманне жыццёвых з'яў у дадзеным выпадку зусім не адмаўляюць адказнага стаўлення да мастацкай формы паэтыцы верша.

Верш Я. Янішчыц, які пры чытанні сапраўды стварае ўражанне, што ён вельмі лёгка даецца свайму аўтару, усплываючы з глыбіні душы як прызнанне ў самым запаветным, на самай справе вучыцца дакладнасці апрацоўкі, правяраецца пачуццём гармоніі, у якой змест і форма неаддзельныя адзін ад аднаго. Гэта пацвярджае верш “Ты пакліч мяне. Пазаві...”. У ім ідэйна-мастацкае адзінства змацавана не толькі гэтым загалоўным рэфрэнам-заклікам, але і разгорнутай выявай жыццёвага шляху, дынамізмам ладу, які дае адчуванне таго, што “ландшафты” сапраўды змяняюцца амаль на нашых вачах.

Працілеглыя пачуцці нібыта зліваюцца ў адно ўсёабдымнае пачуццё датычнасьці да таямніц жыцця. Аўтар імкнецца зразумець сутнасць гэтага складанага пачуцці, вызначыўшы сябе ў адносінах да яго. Супярэчлівасць свету патрабуе пошуку падобных якасцяў у сабе. Паэтку цікавіць складанае пытанне “Паміж няшчасных і шчаслівых – / Якая я, якая я?” [4, с. 131].

Адказаць на гэтае пытанне сапраўды няпроста, таму што на самой справе аўтар пытаецца не толькі пра сябе, яе хвалюе ўзаемасувязь усіх з'яў у свеце. Уласнае шчасце чалавека залежыць, неяк звязана з гэтымі “няшчаснымі і шчаслівымі”, і без такой сувязі яно не можа быць поўным:

Калі смяюся я плачу

Вячэрняй ціхаю парой –

Скажы,

Скажы мне:

Што я значу

У душы разгубленай тваёй?.. [4, с. 132].

Размова з каханым чалавекам набывае прыкметы метафізічнага дыялогу, падчас якога не прапускае з-пад увагі ўвесь набор уражанняў і ідэй, атрыманых ад сустрэчы з насычанай супярэчнасцямі рэальнасцю. У інтымнай лірыцы Янішчыц не толькі праяўляе непасрэднасць і сілу пачуцця, яна таксама вызначае духоўныя межы асобы, яе ўстойлівасць. Прысутнасць у адсутнасці –гэта той пераход ад фізічных рэалій свету да яго духоўных каштоўнасцей, які ўспрымаецца паэткай як праява таямніцы і складанасці быцця.

“Ты той, каго няма са мной.// I хто са мной – заўсёды! [4, с. 169] – у гэтай споведзі чытаецца не толькі адчайны крык адзінокай душы, але і вера ў незвычайныя магчымасці духу. Адсутнасць і прысутнасць, фізічная прысутнасць і духоўная сутнасць, іх ўзаемнае пераадоленне дзеля авалодання гармоніяй свету (яна недасяжная – паэтка гэта разумее) заўсёды хвалююць Янішчыц як найбольш актуальныя праблемы ў разуменні чалавечага існавання ў свеце.

Інтымная лірыка Я. Янішчыц – выдатная з'ява ў беларускай літаратуры. Любоў і закаханасць складаюць галоўны эмацыйны і сэнсавы цэнтр яе паэтычнага свету. Гэта і зразумела: жанчына заўсёды застаецца жанчынай, яна не можа жыць без кахання. Пра сябе паэтка сказала:

Ды ў кожнай смяшынцы і ў слёзцы любой

Перш-наперш, я толькі жанчына [4, с. 241].

У рамантычна ўзвышаным арэоле паўстае ў паэзіі Янішчыц вобраз саду:

I блаславіць нашчадак акрылёна

Кахання сад і ластаўку вясны [4, с. 214].

“Кахання сад” – сімвал чалавечага шчасця, духоўнай прыгажосці і вясновай радасці жыцця. З просьбай-мальбой адрасавана лірычная гераіня паэткі да свайго любаснага:

Такой прысні, як яблыневы сад.

Там не ачахла сонечная сцежка.

Хвалюецца высокі снегапад,

А на губах -- іскрыстая ўсмешка [4, с. 214].

Юная гераіня Я. Янішчыц была запалонена марамі, усёй сутнасцю свайго жаночага сэрца яна прагнула пяшчоты, цяпла, святла. Як уяўляецца, паэтка стварыла лірычны дзённік інтымнага зместу, камернага гучання. Тым не менш, яна даверліва, усхвалявана выказвала словы любові і кахання, яна хацела, каб чалавечае жыццё было натхнёна гэтымі цудоўнымі пачуццямі. Паэтка, ахопленая юнацкім экзальтаваным аптымізмам, сцвярджала:

Пачынаецца ўсё з любві –

Нават самая простая ява [4, с. 21].

Пазней, ужо несучы ў сабе цяжкі жыццёвы вопыт, у вершы “Прызнанне вачамі” яна, нібы апраўдваючыся, сказала: “Кахаю я -- і ў тым мая віна” [8, с. 135].

У творах Я. Янішчыц адлюстроўвала розныя псіхічныя станы – ад пачуцця закаханасці, калі быў “голас... ад шчасця звонкі” [8, с. 75] да драмы адзінокага чалавека, якому было “так вусцішна, і горасна…” [8, с. 93].

Юная летуценнасць і радасць, прадчуванні трывогі змяніліся заўчасным расстаннем і спароджаным ёю ныючым болем, адзінотай і душэўнымі пакутамі. Перад вамі элегічны пейзаж:

I залатой разлукаю кахання

Апрануты асеннія сады [8, с. 64].

Было адчуванне расколу свету кахання, раз'яднанасці чалавечых сэрцаў:

Так свет расшчэплены на дзве

Балючых палавіны [8, с. 109].

У артыкуле “Выпрабаванне любоўю” Р. Семашкевіч пісаў пра любоўную лірыку Я. Янішчыц наступнае: “Гэта паэзія менш за ўсё “дамская”, чытаць яе так, між іншым, нельга. Галоўная яе вартасць – у драматызме... Характар лірычнай гераіні, створаны на гэтай аснове, пераканальны шматграннасцю пачуццяў, перажыванняў – ці то гаворка ідзе пра нераздзеленае каханне, ці то пра ўрачыстасць яго. Адчай і трывога, радасць і смутак з'яднаны высокім напалам пачуццяў” [9, с. 58]. Паэтка напісала шмат любоўных прызнанняў, элегій, вершаў-роздумаў, з якіх перад намі паўстае сумная і абкуродымленыя жанчына, якая глыбока перажывае страту кахання, разлад у сям'і. Чаму “белы цвет асыпаўся дачасна” і раніць “балючае дасвецце” у садзе кахання? За што пасланы пакуты? На гэтыя і іншыя пытанні паэтка зноў і зноў шукае адказ:

Свет для шчасця не заслонены,

Ды скупы, як і здавён.

Чую сэрцам: забаронены

Мне твой радасны палон [8, с. 91].

Пісьменніца А. Васілевіч так разважае пра асабістую драму Янішчыц: “Жанчыне адной цяжка. А калі жанчына яшчэ і зусім маладая, цяжэй непараўнальна! I адзінае выратаванне ў яе (калі распятая яна лесам на крыжы Паэзіі) – вершы. Вершы! Яны рэжуць душу па-жывому. Але ж і нясуць ёй лекі” [10, с. 13].

Шляхі разышліся – дарогі Яўгеніі Янішчыц і Сяргея Панізніка, таксама паэта, неардынарнага чалавека. Горкі сум, адзіноцтва, непрыхаваны боль і туга вызначаюць танальнасць шматлікіх вершаваных строф паэткі. Цяжка было пазбыцца гэтага ўнутранага разладу і адчуванні дыскамфорту ў жыцці:

За тое, што разбурана душа

Сягоння ў ноч нягаданаю весткай,

Каторы раз! – і зноўку, як спярша,

Пішу табе сваёй балеснай песняй [8, с. 217].

Работы Я. Янішчыц аб няшчаснай любові – вызнавальныя песні-галашэнне, лірычныя вершы-драмы. Паэтке ўласцівы тонкі самааналіз эмацыйных пачуццяў і перажыванняў, які раскрывае псіхалагічна складаны, драматычны свет жанчыны. Паэтка робіць ёмістыя штрыхі ў аўтапартрэт:

...Засталіся на абліччы толькі

Вочы мае, поўныя табой;

Склею разам горачка і гора.

Бачыўты калі такі партрэт? [8, с. 215].

Аднак аўтарам складзеныя не толькі бязрадасныя любоўныя разважанні і элегічна песні, але і паэтычныя фантазіі, “пейзажы душы”, поўныя лірызму, адухоўленасці і рамантычных вобразаў неба, крыла, вясны, сонца:

Жыву няўтульна і няўмела

З нязменнай прагаю крыла [8, с. 217].

Што ж за вогненнае шчасце:

Скошан лёс, як сенакос.

Да цябе мне не прыпасці –

Прыпадаю да нябёс [8, с. 164] і іншыя.

Наогул, шмат вобразаў у паэзіі Я. Янінчыц – дарогі, вясны, зімы, яблыні, бярозы, вішні, каліны, цішыні, травы, зоркі і іншыя – набываюць інтымную псіхалагічную напоўненасць. Сімвалічная семантыка гэтых вобразаў звязана з пэўным характарам ўнутранага пачуцці. Напрыклад, у паэзіі Я. Янішчыц, вясна і зіма відавочна кантрастуюць. Адпаведны рэжым настрою звязаны з кожным сезонам года. “А я люблю вясну”, “Я не люблю слаты” – кажа паэтка [8, с. 79]. Вясна – гэта час, калі сад у белай вэлюму, квітнеюць пралескі, ласкава свеціць сонца, калі нараджаецца ўсё самае радаснае, светлае, чыстае. Зіма ўвасабляе холад, пустэчу, высцілку свету, таму яна палохае сэрца лірычнай гераіні паэткі:

Мінае лета. Коціцца зіма [8, с. 152];

Чакае шлях... Чакае золак дальні [8, с. 153].

Зімовы холад – сімвал ростані і адчужанасці:

Каторы год між нас – зіма,

Ляцяць гады, як завірухі [8, с. 199].

Або ўзяць вобраз Каліны, які асацыюецца з доляй і лёсам паэткі:

Я так цябе чакала, што ў каліне

Адбілася уся мая душа! [3, с. 75].

Яно мае традыцыйнае сэнсавае напаўненне (такое ж, як і ў вуснай народнай паэзіі), з ім звязаны матывы горычы, смутку, тугі. У той жа час Каліна і яе яркае полымя для паэткі – “як надзея жыцця” (“Каліна зімы”). Гераіня паэткі, нягледзячы на расчараванні, крыўды і скаргі на лёс, імкнецца знайсці ўнутраную падтрымку і моц у дрэў, кветак, “цвету белага” (“Над арабінамі і вязамі...”). У паэтычных радках часта гучыць горка-аптымістычная, сумна-радасная інтанацыя:

З жаўталістым ветрам заручоная,

Цеплячы гаючы успамін,

Да-га-рай, мая зара вячэрняя, –

Хай пасвеціць полымя калін! [3, с. 79].

Жыццё паэткі ўскладнілася, набыла новыя драматычныя адценні. Яе паранілі “пазёрства, двухсэнсоўнасць, каламуць”, непрыязнасць, зайздрасць, абыякавасць, злосць, адсутнасць чалавечага разумення і спагады:

Не-не, ды вострым слоўкам упякуць! [3, с. 127].

Яна была падобная на параненую і безабаронную птушачку. Паэтка распавяла пра драму свайго існавання ў алегарычнай форме ў вершы “Маналог вавёркі”:

Вось і мяне, як іншых, прыручылі... [3, с. 35];

...Бо нехта ж ладзіў кола

Не для зязюлі, мілае суседкі,

Не для савы, прыяцелькі маўклівай,

А для мяне – і толькі для мяне!!! [3, с. 94].

Як яна прагнула вырвацца з гэтага зачараванага кола пакутлівых перажыванняў і пакут! А. Лойка, разважаючы пра трагічны лёс паэткі, піша аб сваёй былой вучаніцы: “...Былі ва ўцёках Жэні Янішчыц ад жыцця і лермантаўскія ўцёкі. Былі і ўцёкі ад адзіноцтва, ад непрымання таго, што ейная эпоха ёй навязвала, а душа яе з тым не мірылася, свядома і падсвядома, напэўна, не зміралася, паглыбляла душэўны разлад, душэўны крызіс. ...А што забрала Жэню Янішчыц і Яўгенію Янішчыц ад беларускай паэзіі, ад Беларусі, тое -- монстравае, звыроднае, нялюдскае, няхай бы яно хутчэй сыходзіла на ніцыя лозы, на сухія долы!..” [11, с. 28]. “У самы смутны час, у час трывожны // Ўзыдзі, любоў!” [3, с. 235] – на пранізлівай лірычнай ноце паэтка спытала.

Я прачытаў некалькі вершаў паэткі, і нам здаецца, што "Палеская ластаўка" прадчувала яе заўчаснае выкопванне:

Я ўжо сама, як госць,

На шлях гляджу сурова [3, с. 135];

...Як птушку у блакіце

Мяне застане гром;

А будзе што не так – малю:

Скруціце стомленае крыле

І кіньце ў родную раллю [3, с. 186];

А будзе сын і сонца

I між іх – зямлёю буду я [3, с. 93].

Незадоўга да сваёй трагічнай смерці паэтка паехала на радзіму, наведала ўсіх сваіх сваякоў і любыя дарагія яе сэрцу манастыры. Яўгенія Янішчыц знайшла вечны прытулак на Усходніх могілках у Мінску, якое знаходзіцца на Маскоўскім шашы. Яна, тонкая паэтычная натура, не вытрымала жыццёвых нягод, не змірылася з жорсткай рэальнасцю чалавечага свету. Яўгенія Янішчыц пакінула нам шчырыя запаветы:

Жывіце і любіце,

Свой беражыце дом [3, с. 157];

...Пачынаецца ўсё з любві,

А інакш і жыць немагчыма [3, с. 241].

Інтымная лірыка Я. Янішчыц – гэта споведзь паэткі пра тое, што яна пражыла і перажыла, гэта размова з чытачом аб высакароднай галіне паэзіі, якая дазваляе ўспрымаць адзінства чалавека і навакольнай рэчаіснасці як адзіную цэласнасць з усім. Нягледзячы на тое, што ў вершах часта прасочваюцца асабістыя матывы, а жыццё лірычнага героя пераплятаецца з біяграфічнымі даведкамі паэта, творы ўсё ж не аддаюцца эгаістычнай замкнёнасці. Вершы Я. Янішчыц пра каханне антыэгаістычны. Яго лірычнае “я” як бы зліваецца з унутраным светам чытача, яго пачуцці перадаюцца чытачу і ўспрымаюцца апошнім як яго асабістыя. Індывідуальны вопыт паэткі, такім чынам, становіцца вопытам чытача, нават калі любоўныя пачуцці яшчэ не захапілі яго ў яго жыцці. Чытачу адкрываецца ўся шматграннасць кахання – ад першых парасткаў дзявочых пачуццяў да драматычна ўзнёслага стану душы і сэрца ў канцы чалавечага жыцця. Аднак уся гэтая гама пачуццяў не навязваецца чытачу, падаецца стрымана, у некаторых выпадках нават аскетычна.

Такім чынам, у вершах пра каханне мы няма эратызму, цынічнай адносіны да жанчыны, адабрэння лёгкіх мімалётных адносін. Яна не прызнае каханне па разліку. Для інтымнай лірыкі Я. Янішчыц характэрны пяшчота, цеплыня, таямнічасць, пранікненне ў таямніцу сэрца – закаханага, шчаслівага ці таго, хто ўсё яшчэ жыве надзеяй спасцігнуць радасць кахання. Яна напоўнена паэзіяй, якая пранізвае ўсе астатнія адценні чалавечых адносін: каханне да маці, родных мясцін, дружбу. Лірычнае самавыяўленне паэткі спалучаецца з яркай рэфлексіяй, рамантычны пафас – з рэалістычным адлюстраваннем рэчаіснасці. Яе паэтычная філасофія быцця заснавана на вызнанні выратавальнай моцы любові і чалавечнасці.

2 Асаблівасці нтымнай лірыкі кахання Я. Янішчыц

Творы Я. Янішчыц, якія напісаны пра каханне, па словах В. Бялінскага “гэта мелодыя сэрца, музыка душы, якая не перакладаецца на чалавечую мову і тым не меней заключае ў сабе цэлую аповесць”. Яе паэтычная філасофія быцця заснавана на вызнанні выратавальнай моцы кахання і чалавечнасці.

У Я. Янішчыц ёсць вершы, якія прысвечаны каханню. Яны вельмі душэўныя, яркія і змрочныя. Гэта зямная любоў, часам радасная, часам пякельная, горкая.

Вялікае месца ў творчасці Я. Янішчыц займае вобраз жанчыны. Яе гераіня праходзіць праз выпрабаванне каханнем. Падобна птушцы, яна выцягваецца ў вышыню, потым кружыць і кружыць над сваім гняздом, якое ўжо даўно апаганена людзьмі, часам, прыродай. Яна знаходзіць падтрымку ў прыродзе. Прырода становіцца сведкам і памочнікам. Як шчаслівы рэфрэн у цыкле вершаў пра каханне, верш паэткі “Ты пакліч мяне. Пазаві”, які з задавальненнем завучваюць на памяць, чытаюць са сцэны і па радыё. Гэты верш таксама вядомы як песня.

У вобразе лірычнага героя праяўляецца ідэал Творцы, і таму праз разгляд духоўнага свету лірычнай гераіні мы паспрабуем наблізіцца да разумення таямніцы лёсу Янішчыц.

Як ужо адзначалася раней, лірычная гераіня ранняга зборніка “Снежныя грамніцы” – сціплая вясковая дзяўчына, якая жыве ў чаканні блізкага шчасця. Яна рамантычная і ў той жа час рэальна ўспрымае жыццё, імкнецца да адзінага, каго яшчэ не сустрэла:

Прыплыву да цябе аднойчыы

Праз свае летуценні дзявочыя [4, с. 46].

Паступова вымалёўваецца вобраз каханага, далёкага, невядомага, але такога жаданага. Яна прагна імкнецца да яго насустрач, хвалюецца, перажывае, спрабуе зразумець, хто “забраў яе светлы сон” [4, с. 46]. Мы бачым лірычную гераіню вершаў паэткі па-ранейшаму шчаслівай дзяўчынкай, як быццам мы назіраем, як яна гуляе каля сваёй каханай Ясельды “сінім днём” і “белы вецер” дыхае ёй у твар. Яна жыве з прадчуваннем кахання:

Ты пакліч мяне. Пазаві.

Там заблудзімся ў хмельных травах,

Пачынаецца ўсё з любві,

Нават самая простая ява [12, с. 31 ].

Было б памылкай думаць, што ў душы дзяўчыны толькі радасць і святло: “Напэўна, шчасце ў мяне не па ўзросту”, Ї услухоўваецца яна ў сябе і адчувае “балючую адзіноту / І давер дзіцячы, / І сталую цноту, / Навальніцу ўдач, крыгалом бяды” [12, с. 22]. Лірычная гераіня вызначае свой шлях, шлях адзіноты і вернасці сваёй любові: “Пакуль жывеш І і я жыву / Святлом і адзінотаю” [12, с. 31]. Дзіўная, непрадказальная, яна спявае разам з прыродай, і прырода чуе яе гучнае “Люблю!”, на якое адгукаюцца палі, лясы, дубровы. Я. Янішчыц як неўтаймаваная птушка ўвайшла ў беларускую паэзію.

Дні гераіні напалову зарастаюць багуном і цёрнам. І гэта насцярожвае. Душа настойліва “шукае словы”, а “агонь невыпадкова” апальвае “вольнае крыло”. Лірычная гераіня пытаецца:

...Скажы,

Скажы мне:

Што я значу

Ў душы разгубленай тваёй? [12, с. 45].

Менавіта гэты матыў развіваецца ў трэцім зборніку “Ясельда”. Вобраз непрыручанай Птушкі застаецца, ёсць пачуццё кахання да жыцця, да святла, але ўжо няма той безразважнай радасці, якой былі напоўнены вершы першай кнігі. Пераважаюць больш сумныя інтанацыі, разважанні аб сэнсе жыцця, аб сваім месцы ў свеце.

Каханы цалкам увайшоў у жыццё лірычнай гераіні: “я – гэта ты”. Адносіны з ім ўплываюць на яе паводзіны, ўчынкі. Успаміны вярэдзяць душу. Зноў і зноў гераіня распавядае пра лёсы жанчын, успамінае рукі каханага чалавека, яго далонь і гарпачык, які мог “студзіць лоб гарачы” [13, с. 42].

Лірычная гераіня Я. Янішчыц – адналюбка, якая жыве і імкнецца рэалізаваць унікальны сэнс свайго жыцця, чым стаў для яе яе каханы. Былое каханне ўплывае на яе паводзіны і ўчынкі. Яна просіць у Бога “да самае магілы / Любіць і слухаць” [13, с. 43] таго, адзінага. Жанчына разумее, што яго няма побач, і прыкладае вялізныя намаганні, каб забыць яго. Гэта трывае няўдачу. Толькі вочы, якімі ён калісьці так кахана глядзеў на яе, знікаюць “растаюць”.

Праходзіць час. Нараджаюцца новыя спадзяванні, чаканні:

Абяцаю ў лепшым сне

Мы яшчэ сустрэнемся з табою [13, с. 49].

Лірычная гераіня пераадольвае назойлівае пачуццё рэўнасці і знаходзіць у сабе сілы жыць далей, знаходзіць сэнс жыцця ў творчасці.

Верш пачынаецца з шматкроп’я, як быццам толькі што адбылася размова з якім-небудзь чалавекам:

...І тая, што даўно завецца Вашай

I з Вамі да балючага грудка,

Навек не адхісне майго бясстрашша

I не закрэсліць роўнага радка

Рукі маёй... [13, с. 113].

“Вось і лета мае на схіле...”

Жанчына прыходзіць да высновы:

Колькі ж тога гаркавага мёду

Засталося цяпер на дваіх? [13, с. 71].

Шчаслівае каханне прынесла столькі святла і шчасця, што яна дазваляе сабе сказаць:

Я сёння настолькі багата,

Што ўжо не баюся збяднець! [13, с. 117]

Крытык Марына Панкова адзначае, “глыбокі лірык, яна ўсё і ўсіх прапускала праз сэрца. Інакш не ўмела. Не магла. Інакш Ї не было б гэтай пранізліва-тонкай, нябеснай паэзіі. Проста не было б тады Я. Янішчыц! Яркай, як узыход сонца, самотна-одумнай, як само змярканне, на трагічным схіле свайго жыцця” [14, с. 11].

Лірычная гераіня кнігі “На беразе пляча” – жанчына, сэрца і душа якой таксама напоўнены пранізлівай любоўю, чыстай, як ранішні луг, а таксама горыччу ад страт.

Асабліва балюча чытаць маміны лісты ў паэме “Ягадны хутар”: “Дзень добры, мае дзіцятка. Прашу болей глядзі за сабою. Ведаю, адзінота І яна гняце. Назбірала табе дзівасілу і зверабою, а то свецішся ўся, як абраз у куце. Думай усе ж за сабою найперша, глядзі на свет гэты больш весялей” [15, с. 22-23].

Гераіня знаходзіцца ў эмацыйным і супярэчлівым настроі ў адносінах да свайго былога, яна дае назву “сенакосная глуш” дасведчанаму:

Сенакосная глуш.

Сенакосная ціш паміж намі.

Сенакоснае слова

Яшчэ засталося пры мне [15, с. 38].

“Сенакосны” – гэта эпітэт, які дапамагае ўявіць, як памірае каханне. Гэтае слова асацыюецца са словамі “ціш”, “глуш”, як пачуццё безнадзейнасці. Памяць дапамагае здабыць душэўны спакой:

З табой і без цябе

Я прывыкаю жыць”.

“З табой” І гэта памяць,

“без цябе” І дзень сённяшні.

Але дагэтуль “тчэцца сцежка праз “было!” [15, с. 46].

Парадаксальна, але гераіня можа адчуваць свайго ўласнага каханага на адлегласці:

Тваю журынку на шчацэ

Адчуць за тры кварталы [15, с. 99].

Яна ўсё яшчэ верыць, што ўзаемнасць, шчырасць могуць усё выправіць:

І ўсё, што знікла, быццам дым,

Што ў цішыні наспела, –

Цяплом тваім, святлом тваім

Перапісаць набела! [15, с. 100].

Праз успаміны, аналіз папярэдніх адносін лірычная гераіня прыходзіць да разумення свайго ўласнага “я”:

А ён маўчыць, далёкі той мужчына,

Яму на скроні снегу намяло.

Яго кахала дзіўная жанчына,

Яму дарыла дзіўнае святло... [15, с. 86].

Вочы, напоўненыя слязьмі, як “два азерцы”, разуменне таго, што “суцяшаць не трэба”, пачуццё, што “позна шкадаваць” і яна цяпер такая (верш “З якой вясны”). Праз многае давялося прайсці, але так і не здабыла шчасця.

У вершы “Вольная жанчына” кажа, што дарогі “няўтульныя” у расстанні і свабода не патрэбна: гэта не радуе, калі няма гармоніі душы і свету:

Навошта ж воля для жанчыны,

Калі ёй цэлы свет чужы! [15, с. 54].

Каханне лірычнай гераіні прасякнута найвялікшай болем, але яна не хоча з гэтым мірыцца. Праз яркія эпітэты перадаецца стан яе душы: колер – белы, лесвіца – хісткая, квет – мройны, каліна – горкая, лета – шчаслівае, гронка – агнявая, агромленая. Горыч і боль перадаюцца метафарай “агнявою агромленай гронкай / Паўстаю на ўспамінак душы” [15, с. 119]. Радок, здаецца, не вымаўляецца і крычыць: “Мой, да кропелькі мой, і І чужы”.

Вядома, што час – лепшы лекар. Паступова гераіня спраўляецца з адзінотай. У меру ласкава яна называе свайго каханага “жураўлём”, а сябе журавінкаю і запрашае ў “журавіны вырай”. Слова “журавелю”, якое ужываецца ў клічным склоне, перадае цеплыню і шчырасць у адносінах да кахання.

Жанчына разумее, што яна засталася адна. Горыч і адзінота сціскаюць сэрца, але душу лечыць яднанне з роднай зямлёй, успаміны пра аднавяскоўцаў.

У вершы “Любіце не вясну” гераіня сцвярджае, што надзея ўсё яшчэ жывая. Як загад, радкі гучаць:

Ты яшчэ выжывеш, беднае сэрца,

Толькі спагады сабе не прасі! [15, с. 90].

Кніга “Пара любові і жалю” прасякнута прадбачаннем свайго лёсу, болем і адчаем. Лірычную гераіню ахапляе адчай:

Ні гукам, ні званком не адгукнешся.

Атуліць колкай памяці сувей.

Праз лес мой

ты, як бура, пранясешся,

I дождж размые родны воблік твой [8, с. 54].

Яна, як птушка, то выцягваецца ў вышыню, то кружыць і кружыць над гнездоўем. Яе сэрца напоўнена пакутамі:

Скажы, што ты І на міг,

А не навечна.

І да пакут мяне

Прыгавары [8, с. 27].

Здаецца, што такое трывожнае каханне прыносіць ёй задавальненне. Гераіня не хоча пазбаўляцца ад сваіх пакут, не хоча “позняй лепшай любові”. Здздекі лёсу маглі б прывесці яе да самашкадавання, але яна не хоча гэтага.

Жанчына спрабуе выдаць тое, чаго яна хоча за сапраўднае, марыць аб простым жаночым шчасце. Так узнікае вобраз жытняй жанчыны, у якім адлюстравана ідэя паэткі пра гармонію чалавечага духу і прыроднага хараства: “Клічаш ты не цень мой горкі, / А з жыта – жытнюю! – мяне” [8, с. 153].

Імпульсіўнасць характару паэткі адбілася і на паводзінах яе гераіні. З квітнеючага берага юнацтва яна падыходзіць да апошняй мяжы і мяжы безнадзейнасці. Немагчыма стрымаць расчараванне і трывогу ў сэрцы. Лірычная гераіня лічыць, што адзінота – гэта расплата за найвялікшае шчасце, якое яна выпрабавала са сваім умілаваным. Яна прымае адзіноту як наканаванне лёсу. І ўсё ж часта ёю авалодвае пачуццё адчаю. Ёй не хапае адзінай рукі, у якой “радасць і сіла”. Жанчына імкнецца да кахання і адчувае сябе кінутай, забытай, непатрэбнай:

Страшна ўвечары жыць

З незагойнаю ранай.

Ты сказаў: “Адбаліць,

Заставайся каханай” [8, с. 185].

Апошнія радкі верша паказваюць на шлях, які, здавалася б, павінен вывесці жанчыну з тупіковай сітуацыі. І ў адказ на просьбу заставацца каханай гучыць сцвярджэнне: “Застаюся каханай!”.

Вобраз каханага чалавека асацыюецца з вялікай болем, які прыносіць гэтае каханне. У апошняй кнізе Я. Янішчыц пісала таму, каго яна назаўсёды абрала сваім сэрцам:

Табе, мой боль, табе і больш нікому!

Я й перад смерцю вымаўлю: люблю [8, с. 185].

Свайго каханага лірычная гераіня параўноўвае з жоравам, а сябе з сініцай. Яна прыходзіць да высновы, што разам ім не жыць, разам ім не пасяліцца. Прымаецца рашэнне як выйсці з дадзенай сітуацыі: “Прыпадаю да нябёс” [8, с. 95].

Жыве яна“высока і далека / Ад мітусні, хлусні і звад” [8, с. 99]. У ціхі вечар чуецца сухое, як стрэл, “Жыві адна!”:

Што ж, і сама я ўразумела:

На вуснах з горыччу святла

Жыву няўтульна і няўмела

З нязменнай прагаю крыла.

Набытак шчасця мой бясспрэчны [8, с. 125].

І зноў успаміны вярэдзяць душу. Хочацца пачуць у тэлефоннай трубцы тое пытанне, якое прымушала радасна біцца сэрца: “Дзе ты прапала?” Разам з пачуццём горычы з'яўляецца пачуццё лёгкай іроніі:

Іду па левай старане,

А ўсё гляджу на правую

Ідзеш па правой старане,

А ўсё глядзіш на левую [8, с. 157].

Да лірычнай гераіні прыходзіць разумение таго, што “чужы агонь вяртаць, / Як над сабой смяяцца” [8, с. 178]. Яна не хоча, каб ён, заручаны з другою, нават набліжаўся да яе. А сэрца, поўнае любові, не вытрымлівае разлукі:

Хачу цябе здаля

Трымаць навідавоку [8, с. 178].

Добра відаць, што жанчына стамілася, але не скарылася лесе. Валодаючы пачуццём уласнай годнасці, самапавагай, яна не ўмее прасіць, маліць аб пяшчоце. Цяжка ёй “гордую голаў насіць / У горкім сутонні салюты” [8, с. 180]. Яе ратуюць вершы, сэнсам жыцця становіцца творчасць.

Вобраз лірычнай гераіні і вобразам самой паэткі супадаюць:

Адкуль ты ўзяў, што я цяпер сумую?

Мне ў самы раз

Над песняй шчыраваць [8, с. 181].

Гераіня успамінае словы і ласкі свайго каханага. Дзе б яна ні была, яна сярод усіх шукае яго. Вобраз каханага вытканы з “белага туману і зары”. Яе жаночае сэрца ніколі не ведала такой адзіноты і тугі, каб яна “да беглай сцежкі прыпадала, / што бяжыць няведама куды” [ 8, с. 182].. Гэта кульмінацыя жыццёвага шляху лірычнай гераіні, яе існавання ў адзіноце, без спадарожніка жыцця, без узаемнай любові.

Усё часцей у вершах сустракаецца вобраз сэрца, з якім жанчына вядзе гутарку, як з жывой істотай. Нават прырода, якая раней была захавальніцай і крыніцай натхнення, больш не ратуе ад пачуцця найвялікшай адзіноты:

Мне зялёнай журбы не займаць.

Дакаціліся, сэрца, з табою:

Цішыня. I азёрная гладзь [8, с. 183].

Жоўтыя лісце павольна западаюць у душу, сняжынкі залятаюць у сэрца, але “пралеска пяшчоты” усё яшчэ дыхае ў твар. Зноў і зноў лірычная гераіня задумваецца аб сэнсе свайго жыцця. Яе лёс напоўнены як святлом, так і смуткам. Першыя маршчыны кладуцца на твар як “горкія песні”. Параўнанне, якое выкарыстоўваецца паэткай для перадачы ўсёй сілы пачуцці, уражвае:

Лягчэй пушынкі і мацней малітвы

Была мая пяшчота да цябе [8, с. 184].

Здаецца, што больш няма сіл трываць расстанне. Жанчына здольная на ўсё, “нібы на плаху”, схіляе галаву перад каханым. І хай ён скажа “бязглуздзіцу”, хай асудзіць яе на пакуты, яна будзе “нават гэтым словам рада”. Яна хоча сустрэцца з каханым, яго “ кожную рыску разгладзіць на твары”. Яна шмат пераасэнсавала гэты час:

Спрабую ўласны боль забіць

Спакойнымі вачыма.

Прасцей жыву, чым можна жыць.

Складаней – чым магчыма [8, с. 78].

Гераіня ідзе па няроўнай дарозе. Яна разумее, што цяпер у адносінах з каханым ёсць “і лёд рукі і вымушаны смех”, але ўсё ж адчувае сябе шчасліваю: “было ж!”. Зноў усхваляе пакутніцкае шчасце, зноў чакае цуду:

О мне хапіла б

Ласкавага слова,

Калі б Яго

Сказаў

Аднойчы

Ты! [4, 170].

Мы дзесьці размінуліся...[8, с. 93].

За голасам ліры варта гераіня. Адзін з апошніх вершаў Я. Янішчыц называецца “На голас ліры”. Кожны дзень – гэта гарачы вырай. Творчая асоба не перастае здзіўляцца, радавацца, пра нешта клапаціцца і лічыць свет паэта зайздросным, бо яму дадзена звыш “з нябесных промняў вобраз ткаць”, бачыць сэнс свайго жыцця ў творчасці:

I – заміраць на схіле лета,

I ў вольным слове ўваскрасаць [3, с. 189].

Такім чынам, інтымная лірыка Я. Янішчыц з’яўляцца адной з лепшых у беларускай паэзіі. Не ўтойваючы ад чытачоў сваіх пачуццяў, паэтэса асабліва пранікнёна піша аб першым каханні, якое ўпрыгожвае і ўзвышае чалавека. Расстанне з каханым успрымаецца як наканаванае лёсам. Радкі інтымных твораў Я. Янішчыц выразна раскрываюць унутраны стан лірычнага героя, яго пошукі і страты, сустрэчы і расстанні, радасці і трывогі, зямную рэўнасць і высокую ўзнёсласць. Паэзія Я. Янішчыц, выяўляючы жыццё чалавека ва ўсёй сукупнасці перажытага і адчутага, набывае філасофскае гучанне, сцвярджае высокачалавечыя адносіны паміж людзьмі.

3 Інтымная лірыка паэткі – малая энцыклапедыя кахання

Чалавек можа бачыць сэнс жыцця ў каштоўнасці творчасці, у каштоўнасці перажыванняў, у каштоўнасці адносін – праз жыццёвую пазіцыю, якую ён займае ў адносінах да лёсу. Каханне – гэта каштоўнасць вопыту, які валодае найбольшым патэнцыялам. Страціўшы каханне, чалавек усё яшчэ можа напоўніць сваё жыццё вялікім сэнсам. Калі дадаць каштоўнасці ўзаемаадносін да каштоўнасцяў творчасці і вопыту, то чалавечае існаванне ніколі не будзе бессэнсоўным па сваёй унутранай сутнасці.

Лірычная гераіня Я. Янішчыц імкнецца зразумець каштоўнасць адносін, калі трапляе ва ўладу абставінаў, якія не можа змяніць. Яна спрабуе разабрацца ў іх, прыстасавацца да іх, надаць пакутам багаты змест жыцця: “3 табой і без цябе я прывыкаю жыць”. Яна магла б знайсці сэнс свайго існавання ў, здавалася б, безнадзейнай сітуацыі, калі б цалкам ўсвядоміла каштоўнасць адносін, калі б навучылася жыць у суладдзі са сваім лёсам. Яна толькі набліжалася да гэтага.

Прымірэння з сітуацыяй не адбылося. Каханне, як найвялікшая каштоўнасць вопыту, заўсёды выходзіць на першы план як вышэйшая мэта. Але каханне прынесла і радасць, і горыч расчаравання, і таму спачатку гераіня спрабуе выпрацаваць стаўленне да жыццёвай сітуацыі, а затым адбываецца яе поўнае непрыманне. Ідзе барацьба з самім сабою. Гэтая барацьба асабліва ярка выяўляецца ў вершах зборнікаў “Пара любові і жалю” і “Каліна зімы”.

Інтымная лірыка паэткі ўспрымаецца як змучаная песня душы, перажываная глыбока і цяжка. Пачуцці закаханай гераіні самыя безабаронныя ў сваёй адкрытасці, таму што за імі стаіць горкі асабісты вопыт. Крэда Янішчыц –адкрытае каханне.

Закрытых слоў не любіць... [3, с. 91], адсюль звыш – велікадушнасць, даверлівасць у сардэчных выразах, спавядальная манера выразы. Асаблівасцю лірычнага “тэксту кахання” стала сінхроннае раскрыццё ў адным фокусе мінулага, сучаснасці і будучыні ў перажыванні. Па словах В. Іпатавай, велізарны ўплыў на ўспрыманне свету Я. Янішчыц аказалі творы Ганны Ахматавай і Марыны Цвятаевай [14]. Шмат рыс інтымнай лірыкі гэтых паэтак можна знайсці ў паэзіі Я. Янішчыц: багацце асацыяцый Ахматавай, прарочыя інтанацыі, напал любоўных пачуццяў, вызнальнасць, глыбокае разуменне псіхалагічнага стану лірычнай гераіні, музычнасць верша М. Цвятаевай, значная роля дэталяў, вастрыня адзіноты ў дынаміцы пачуцці, імкненне да сур’ёзнага псіхалагічнага аналізу жыцця. Гераіня Янішчыц пагрузілася ў бездань кахання, у якой няма перспектыў для пабудовы ўзаемнасці і якая пераўтвараецца ў бессэнсоўнасць існавання. Такі ізаморфны пераход заключыў існаванне лірычнай гераіні ў замкнёнае кола, які набывае назву “незапатрабаваная жаноцкасць”. І гэта таксама шмат у чым абумовіла драму яе жыцця.

Як бачыце, Я. Янішчыц стварае любоўныя трохкутнікі ў сваіх творах пра каханне. Важную ролю ў гэтым адыгрываюць абставіны кахання.

Тэма многіх вершаў – Я. Янішчыц – гэта асабістае шчасце чалавека, якое заснавана перш за ўсё на патаемным, інтымным пачуцці – каханні, якое мае шмат адценняў, перажыванняў чалавечай душы. На жаль, каханне лірычных герояў Янішчыц не сканчваецца вечным шлюбам. Але нават праз гады яны памятаюць гэта светлае пачуццё.

Кожны чалавек у сваім жыцці вытрымліваюць мноства экзаменаў. Па словах Сухамлінскага “самы галоўны экзамен – гэта вернасць”. Героі вершаў Я. Янішчыц, як і яе каханы С. Панізнік, не вытрымліваюць гэты экзамен на выдатна.

Пісьменнікі вырашаюць праблему кахання па-рознаму: адны – шлюбам з працягам роду, іншыя – растаннем. У шматлікіх замежных літаратурных творах падобная сітуацыя, як зазвычай, вырашаецца па-рознаму: трагічна, драматычна, без канчатковага выніку – шлюбу; у рэшце не рамантычна, а часам жорстка, бесчалавечна.

Каханне галоўных герояў Я. Янішчыц, на жаль, недоўгачасовае.

Звычайна паэты ў сваіх творах апісваюць самае інтымнае ў каханні: прыязнасць, фізічную цягу адно да аднаго, пацалункі, збліжэнне – працяг роду. Тут можна прывесці радкі Анатоля Вярцінскага:

Мужчына. Жанчына. Чаканне.

Шуканне. Блуканне. Час.

Жанчына. Мужчына. Спатканне.

Вітанне. Пытанне. Адказ.

Мужчына. Жанчына. Каханне.

Сэрцабіцце. Забыццё. Жыццё [16, с. 53].

Я. Янішчыц у сваіх невялікіх вершах не малюе гэтыя з'явы, але мы добра ведаем, што без гэтага не можа быць шчаслівага шлюбу і працягу роду.

Такім чынам, можна вызначыць, што праблема “ён і яна” не з’яўляецца новай. Але Я. Янішчыц удалося паказаць гэта праз характары сваіх герояў у нацыянальным зрэзе, і гэта ўжо выдатна. Паэтка здолела перадаць праўду чалавечага сэрца, праўду людскіх перажыванняў. Яе творы найбольш захапляюць лірызмам, паэзіяй юнацтва, непакорнай прыгажосцю кахання. Паэтка выказала ў сваіх творах “сваю” каханне і “сваю” вялікую чалавечую боль. Перад намі усе стадыі гэтага глыбокага і трапяткога пачуцця. І першая радасць ад нараджэння кахання, калі ўсё вакол яе ператвараецца ў нейкі новы, вясёлкава-шматколернае святло, якое перамяжаецца то сумам, то болем, то шчымлівай, нязвыклай пяшчотай і цяплом, і п’яніць, прыемна-салодка п’яніць галаву. Усё жыццё цяпер ператвараецца ў адзін неапісальны, зачараваны сон, ён вабіць і туманіць, як лёгкая мяцеліца.

Заключэнне

Прааналізаваўшы інтымную лірыку Я. Янішчыц, можна зрабіць наступные высновы.

У паэтычнай творчасці паэткі каханне – гэта не толькі лірычнае, інтымнае пачуццё, якое існуе як нейкая аб’ектыўная рэальнасць, раз і назаўжды адрасаваная людзям. У розных абставінах яно напаўняецца адметнымі, своеасаблівымі адценнямі, нюансамі, характарыстыкамі. Яно лірычнае і драматычнае, ўзвышанае і трагічнае, штодзённае, зямное і рамантычнае. Каханне для паэткі – гэта не толькі шчасце і радасць надзей, якім не наканавана спраўдзіцца. Гэта барацьба за само яго існаванне, за права свабодных людзей любіць, здольнасць перажываць няўдачы, здрады, прадажнасць. Гэта, нарэшце, памяць аб тых, хто ніколі больш не зможа любіць або стаць каханы

Якім бы цяжкім ні быў шлях у каханні для лірычнай гераіні Я. Янішчыц, галоўным для яго застаецца духоўнасць кахання, яе чалавечнасць, маральны сэнс. Яна не кажа ў каханні аб пакутах, няслушнасці або шчасці. Не, яна сама імкнецца да кахання, перажывае ўсе яго складанасці, радуецца або пакутуе.

Гераіня Я. Янішчыц праяўляе цярпімасць, высокую маральнасць і чалавечнасць у каханні. Нават, калі гаворка ідзе аб здрадзе і прадажнасці. Кожнаму з нас цяжка быць адрынутым ў каханні. Але трэба ўмець выказваць свае пачуцці. Не трэба нервацця, не трэба бяжаць на злом галавы за кожным новым абранікам, неабхода даць сэрцу супакоіцца, прайсці выпрабаванне часам. Гэты час з'яўляецца адначасова і лекарам, і лепшым дарадчыкам для закаханых.

Якія б цяжкасці ні даводзілася пераадольваць гераіні ў сваім каханні, яна раіць нам не губляць аптымістычнага настрою, не паддавацца разгубленасці, адчаю. Яна можа выказаць здагадку, што дрэвы, жывёлы, гарады, планеты паміраюць – усё знікае ў нябыт. Чалавек таксама смяротны. Толькі каханне не памірае. Яно адвечнае. Толькі сэрца памятае яго як жывое, так мёртвае.

Надзея – гэта стан чалавечай псіхікі, чалавечай душы, часцей за ўсё суправаджаецца каханнем. Праз усю паэтычную творчасць Янішчыц вядзе сваю лірычную гераіню па шляху пошуку шчасця, радасці, кахання, а разам з імі і асабістага месца ў жыцці.

Такім чынам, у каханні герояў Я. Янішчыц радасць і смутак, шчасце і расчараванне, стрыманасць і павага неаддзельныя адзін ад аднаго. Індывідуалізм і эгаізм тут заўсёды церпяць паразу. І чым раней малады чалавек ці дзяўчына зразумеюць незаконнасць толькі свайго права на каханне, без уліку пачуццяў, настрояў, псіхалагічных асаблівасцяў сваёй выбранніка, тым хутчэй наступіць гармонія пачуццяў і душэўны спакой, а таксама ўпэўненасць у будучыні шчасця. Лірычная гераіня паэткі таксама перажывае няўдачу свайго кахання: кожны можа і павінен адчуць прыгатаваныя яму радасці і беды. Янішчыц на прыкладзе сваіх твораў і свайго лёсу паказала, што закаханыя не заўсёды вытрымліваюць жыццёвы экзамен на шчасце і вернасць пачуццям. Інтымная лірыка Я. Янішчыц – гэта маленькая энцыклапедыя кахання. У ёй чытач можа знайсці адказы на многія пытанні па тэме “Каханне”: “Якое душэўнае становішча чалавека, якога пакінула каханне? Што ў яго на сэрцы, што ў яго на розуме? Якія пачуцці асільваюць яго? Як паспрабаваць выратаваць сваё каханне? Ці патрэбна яму каханне?” і многія іншыя.

Спіс выкарыстаных крыніц

1 Гніламёдаў, У. Высокі сэнс быцця (Пра “жаночую паэзію”) [Тэкст] / У. Гніламёдаў. // Гніламёдаў, У. Класікі і сучаснікі: Артыкулы, нарысы, старонкі ўспамінаў. Мінск: Мастацкая літаратура, 2007. – 358 с.

2 Гілевіч, Н. Радаснае абяцанне [Тэкст] / Н. Гілевіч. // Полымя. – 2001. –№2. – с. 230-232.

3 Янішчыц, Я. Каліна зімы [Тэкст] / Я. Янішчыц. Мінск: Мастацкая літаратура. – 2007. – 367 с.

4 Янішчыц, Я. Снежныя грамніцы [Тэкст] / Я. Янішчыц. – Мінск: Мастацкая літаратура. – 2000. – 295 с.