М.О.Ауэзов "Путь Абая"

Мухтар Ауэзов

Муктар Ауэзов 1897-жылы 28-сентябрда Казакстандын Семипалатинск облусунун Абай районунда туулган. Ал алгач орус мектебинен билим алып, кийин Ленинграддагы университеттин филология факультети менен Ташкент шаарындагы Орто Азия университетинин аспирантурасын аяктаган. Окумуштуу алгачкылардан болуп казак фольклорун изилдеп, студент кезинде эле чыгармаларды жаза баштаган. Бул мезгил аралыгында "Караш-караш" повестин жазып, "Казак адабиятынын тарыхы" аталышындагы илимий эмгегин жарыялаганга үлгүргөн.

Академик 1928-жылы Кыргызстанга келип, биринчилерден болуп кыргыз элинин уюткусу болгон эпосту изилдей баштаган. Окумуштуу "Манас кыргыз элинин баатырдык эпосу" аталышындагы изилдөөсүн 1935-жылы баштап бир жылдан кийин бүтүргөн. Бирок ошол мезгилдеги саясатка байланыштуу ал басылмадан чыккан эмес. Ауэзовдон кийин кыргыз, орус окумуштуулары эпоско илимий мамиле жасай баштаган. Көпчүлүк изилдөөчүлөр азыркыга чейин анын ошол кол жазмаларына таянып келет.

Жазуучу өз өмүрүндө эки жолу катуу кысымга кабылган. Биринчисинде 30-жылдардын башында совет бийлигине каршы чыгып, куралдуу көтөрүлүш уюштурууну көздөгөн делип үч жылга эркинен шарттуу ажыратылган. Ал эми экинчисинде 1950-жылы мекендештери тарабынан улутчул деген курулай жалаага дуушарланган. Бул аракеттер "Абай жолу" романы жарыкка чыккандан кийин башталган. Ошондо аны түрмөгө каматуу аракеттери күч алганда Россияга кетип кутулган. Изилдөөчү Москва мамлекеттик университетинде иштеп, мекенине Сталин көз жумгандан кийин гана кайтып келген.

Кыргызстанда 50-жылдарда "Манас" эпосун жокко чыгаруу аракеттери күч болгон. Маселени кабыргасынан коюп чечүү үчүн союздук өлкөлөрдүн беделдүү окумуштуулары 1952-жылы июнь айында Фрунзеге чогулган. Мурун-кийин эпосту изилдеген инсан катары Ауэзов дагы келип, аны учурдагы саясатка ылайыктап өзгөртүү туура эместигин ачык айтып, анын бириктирилген вариантын чыгарууну далилдүү, так доклады менен сунуштаган. Мындай бирдиктүү аракеттердин аркасында 1960-жылдардын башында "Манас" эпосунун бириктирилген варианты жарык көргөн. Анын кыргыздын уюткусун сактоого, бурмаланбоосу үчүн жасаган аракеттерин азыркыга чейин эл унутпай, эстеп келет.

Ленин жана Сталин мамлекеттик сыйлыгынын ээси Кыргызстанга бат-баттан келип, интеллегенция менен жакшы мамиле түзгөн. Алардын айрымдарына жакшы устат болсо, дагы бирине ага, дос болгон. Драматург Чынгыз Айтматов, Аалы Токомбаев, Кубанычбек Маликов, Төлөгөн Касымбековдор менен катышып, манасчы Саякбай Каралевди Казакстанга чейин алып барып суденттери менен жолуктурган. Режиссерлордон Болот Шамшиев, Төлөмүш Океевге колдоо көргөзүп, "Караш-караш", "Көк-серек" чыгармаларына тасма тарттырган. Андан сырткары, ал кыргыз жерин аябай сүйгөн "эгер мага кудай экинчи өмүр берсе, Ысык-көл жээгинде жашап өткөрмөкмүн"—деп айтып калаарын шакирттери эскерет. Эки элдин сыймыгы 1961-жылы Москвада ооруканада көз жумуп, 1-июлда Алмата шаарында жерге берилген.

"Абай жолу"

Мухтар бутуна турган жылдары чоң атасынын Абай жана Кунанба жөнүндө эскерүүлөрүн уккан. Мухтар Ауэзовдун тагдыры анын жашоосунун Улуу мастери Абайдын баатыры менен көптөгөн жиптер менен байланышкан. Абай небересинин төрөлүшүнө байланыштуу ауэз уюштурган үй-бүлөлүк майрамдарды өзү кооздогон. Абайдын атасынын Кунанбайдын аялдарынын бири Нурганым Ауэздин эжеси болгон.

Кийинчерээк Мухтар Абайдын уулу Турагул менен дос болуп, улуу акындын небереси, башкача айтканда Магауовдун кызы Камиллага үйлөнгөн. Ауэзов Абайдын биринчи аялы Дильда менен таанышып, андан көп маалымат алган. Абай жөнүндө кененирээк Абайдын күйөөсүнөн он жылдан ашык убакыт өткөн дагы бир жолдошу Эйгеримден алынды.

Мухтар Омарханулы 15 жыл бою өзүнүн белгилүү төрт томдук тарыхый романын-"Абай жолу"эпосун жазган. Ал орус тилине которулган. 1949-жылы "Абай" романынын эки китеби биринчи даражадагы Советтик Социалисттик Республикалар Союзунун сыйлыгын алган. Төрт китеп менен аяктаган бул эпоско Ленин сыйлыгы ыйгарылган. 30 тилге которулуп, дүйнө жүзү боюнча окурмандардын сын-пикирлерине ээ болду.

"Абай жолу" - Мухтар Ауэзовдун эң популярдуу жана баалуу романдарынын бири. Сериянын биринчи китеби 1942-жылы басылып чыгып, беш жылдан кийин 1947-жылы "Абай" аттуу китеп жарык көргөн, андан кийин 1952-жылы "Абай ага" (Абайдын бир тууганы) аттуу үчүнчү китеп чыккан. Акыры, төртүнчү китеп 1956-жылы чыккан. Кийинчерээк бардык китептер кайрадан таңгакталып, "Абай жолу" (Абайдын жолу) деп аталып калган. Биринчи жана экинчи китептерде 7 бөлүм жана бир эпилог бар. Үчүнчү китеп төртүнчү китеп сыяктуу 6 бөлүмдөн жана бир эпилогдон турат. Эпостун бардыгы 20 кыска бөлүмгө бөлүнүп, ар бири уникалдуу, кызыктуу жагдайларды камтыйт.

Ар бир бөлүмдүн аталышы окуянын ичиндеги окуялардын психологиялык абалын так чагылдырат. Салыштырсак, позитивдүү жана бактылуу учурларга караганда драма, трагедия, кайгы жана кайгы көп. Биринчи китепте биз жаш жана тажрыйбасыз баланын чоңойгонун, ал эми төртүнчү китептин аягында анын бойго жеткенин жана өзгөргөнүн жана акыры ийгиликке жетпегенин көрөбүз.